محمد فضولی بغدادی کے چند تُرکی اشعار

[حسان خان]

شام‌لار انجُم سایارام صُبحه دک
ای شبِ هجرۆن مانا روزِ حساب
(محمد فضولی بغدادی)
میں شاموں کو صُبح تک ستارے شُمار کرتا ہوں۔۔۔ اے کہ تمہارے ہجر کی شب میرے لیے روزِ حساب ہے۔

Şâmlar encüm sayaram subha dek
İy şeb-i hecrüñ maña rûz-ı hisâb

اِس بیت کا یہ متن بھی نظر آیا ہے:
گئجه‌لر انجُم سایارام صُبحه دک
ای شبِ هجرین مانا یومُ‌الحساب
(محمد فضولی بغدادی)
میں شبوں کو صُبح تک ستارے شُمار کرتا ہوں۔۔۔ اے کہ تمہارے ہجر کی شب میرے لیے یومِ حساب ہے۔

Geceler encüm sayaram subha dek
Ey şeb-i hecrin mana yevmü'l-hisâb

 

[حسان خان]

عکسِ رُخساروڭ ایله اۏلدې مُزیّن مِرآت
بدنِ مُرده‌یه فیضِ نظروڭ ویردی حیات
(محمد فضولی بغدادی)
تمہارے رُخسار کے عکس سے آئینہ مُزیّن ہو گیا۔۔۔ بدنِ مُردہ کو تمہاری نظر کے فَیض نے حیات دے دی۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Əksi-rüxsarın ilə oldu müzəyyən mir’at,
Bədəni-mürdəyə feyzi-nəzərin verdi həyat.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
'Aks-i ruhsâruñ ile oldı müzeyyen mir'ât
Beden-i mürdeye feyz-i nazaruñ virdi hayât

 

[حسان خان]

جان چېقار تن‌دن گؤنۆل ذکرِ لبِ یار ائیله‌گچ
تن بولور جان یئڭله‌دن اۏل لفظې تکرار ائیله‌گچ
(محمد فضولی بغدادی)
دل جیسے ہی ذکرِ لبِ یار کرتا ہے، جان تن سے نِکل جاتی ہے۔۔۔ اُس لفظ کو تکرار کرتے ہی تن از سرِ نَو جان پا لیتا ہے۔

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Cân çıkar tenden gönül zikr-i leb-i yâr eylegeç
Ten bulur cân yeñleden ol lafzı tekrâr eylegeç

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Can çıxar təndən könül zikri-ləbi-yar eyləgəc,
Tən bulur can yenlədən ol ləfzi təkrar eyləgəc.

 

[حسان خان]

یا طمع کس حیات ذوقین‌دن
یا لبِ لعلِ دل‌سِتا‌ن‌دان کئچ
(محمد فضولی بغدادی)
یا تو زندگی کے ذَوق و لذّت کی طمع تَرک کر دو، یا پھر لعل جیسے لبِ دل سِتاں کو چھوڑ دو۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Ya təmə’ kəs həyat zövqindən,
Ya ləbi-lə’li-dilsitandan keç.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Yâ tama’ kes hayât zevkinden
Yâ leb-i lâ’l-i dil-sitândan geç

وزن: فاعلاتن مفاعلن فعلن

 

[اریب آغا ناشناس]

جان چېقار تن‌دن گؤنۆل ذکرِ لبِ یار ائیله‌گچ
تن بولور جان یئڭله‌دن اۏل لفظې تکرار ائیله‌گچ
(محمد فضولی بغدادی)

.

کسی فعل کے ہمراہ ’’گچ‘‘ آئے تو اس سے کیا مطلب بنتا ہے؟

 

[حسان خان]

کسی فعل کے ہمراہ ’’گچ‘‘ آئے تو اس سے کیا مطلب بنتا ہے؟

کرتے ہی

 

[حسان خان]

عرضِ رُخسار ایت بوگۆن ای مه گُم اۏلسون گؤک‌ده گۆن
ائیله کیم انجُم اۏلور گۆن عرضِ رُخسار ائیله‌گچ
(محمد فضولی بغدادی)
اے ماہ! اِمروز اپنا رُخسار نمائش کرو [تاکہ] فلک پر خورشید غائب ہو جائے، [ویسے ہی] جس طرح خورشید کے نمائشِ رُخسار کرتے ہی ستارے [غائب] ہو جاتے ہیں۔
× اِمروز = آج؛ اِس روز

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
'Arz-ı ruhsâr it bugün iy meh güm olsun gökde gün
Eyle kim encüm olur gün 'arz-ı ruhsâr eylegeç

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Ərzi-rüxsar et bu gün, ey məh, güm olsun göydə gün,
Öylə kim əncüm olur, gün ərzi-rüxsar eyləgəc.

 

[حسان خان]

گلیر اۏل سرْوِ سهی، ای گُل و لاله، آچېلېن
وی مه و مِهر چېخېن، قُدرَته نظّاره قېلېن
(محمد فضولی بغدادی)
وہ سرْوِ سہی [جیسا محبوب] آ رہا ہے، اے گُل و لالہ، کِھل جاؤ!۔۔۔ اور اے ماہ و خورشید، [بیرون] نِکلو [اور] قُدرت کا نظّارہ کرو۔

× «علی نِہاد تارلان» کے مُطابق مصرعِ اوّل کا یہ مفہوم بھی ہو سکتا ہے: وہ سرْوِ سہی [جیسا محبوب] آ رہا ہے، اے گُل و لالہ، غائب و دُور ہو جاؤ!

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Gəlir ol sərvi-səhi, ey gülü lalə, açılın!
Vey məhü mehr çıxın, qüdrətə nəzzarə qılın!

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Gelir ol serv-i sehi ey gül ü lâle açılın
V’ey meh ü mihr çıkın kudrete nezzâre kılın

 

[حسان خان]

جنابِ «محمد فُضولی بغدادی» کی مثنوی «لیلیٰ و مجنون» میں مجنون اپنے ایک ناصح سے کہتا ہے:
گئت، دردیمه سن دوا دئگیل‌سن
بیگانه‌سن، آشنا دئگیل‌سن
(محمد فضولی بغدادی)
چلے جاؤ، تم میرے درد کی دوا نہیں ہو۔۔۔ تم بیگانہ ہو، آشنا نہیں ہو۔

Get, dərdimə sən dəva degilsən,
Biganəsən, aşina degilsən!

 

[حسان خان]

گهی دردِ فراقِ یار گاهی طعنهٔ اغیار
فُضولی سانما بو مِحنت‌سرادا استراحت وار
(منسوب به محمد فضولی بغدادی)
گاہے دردِ فراق یار [ہے، اور] گاہے طعنۂ اغیار۔۔۔ اے فُضولی! مت گُمان کرو کہ اِس رنج‌آباد (یعنی دُنیا) میں اِستِراحت و آسُودگی وُجود رکھتی ہے۔

Gehî derd-i firâk-ı yâr gâhî ta'na-i agyâr
Fuzûlî sanma bu mihnet-serâda istirâhat var

 

[حسان خان]

جنابِ «محمد فُضولی بغدادی» کی مثنوی «لیلیٰ و مجنون» سے ایک نعتیہ بیت:
سن‌سن چۆ شفیعِ هر معاصی
نه غم اگر اۏلسا کیمسه عاصی
(محمد فضولی بغدادی)
جب/چونکہ ہر گُناہ کے شفیع آپ ہیں تو کیا غم اگر کوئی شخص گُناہ کار ہو؟

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Sənsən çü şəfi'i-hər məasi,
Nə qəm əgər olsa kimsə asi.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Sensen çü şefî‘-i her meâsî
Ne gam eğer olsa kimse âsî

 

[حسان خان]

هوایِ عشق باش‌دا، دل‌ده تابِ نارِ فرقت وار
بلا خاکین‌ده تن پامال، گؤزده آبِ حسرت وار
(منسوب به محمد فضولی بغدادی)
سر میں جُنونِ عشق، [اور] دل میں گرمیِ آتشِ فُرقت ہے۔۔۔ خاکِ بلا میں تن پامال، [جبکہ] چشم میں آبِ حسرت ہے۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Həvayi-eşq başda, dildə tabi-nari-firqət var,
Bəla xakində tən pamal, gözdə abi-həsrət var.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Hevâ-yı ışk başta dilde tâb-ı nâr-ı fırkat var
Belâ hâkinde ten pâ-mâl gözde âb-ı hasret var

 

[حسان خان]

جنابِ «محمد فُضولی بغدادی» کی مثنوی «لیلیٰ و مجنون» سے چند ابیات:
ساقی توت الیم که خسته‌حالم
غم ره‌گُذَرین‌ده پای‌مالم
سن‌سن منِ مُبتلایا غم‌خوار
سن‌دن اؤزگه دخی کیمیم وار
مُشکِل ایشه دۆشمۆشه‌م، مدد قېل
مَی حِرزی ایله بلامې رد قېل
حلّ ائیله‌یه گؤر بو مُشکِلاتې
کم ائتمه قولون‌دان اِلتِفاتې
(محمد فضولی بغدادی)
اے ساقی! میرا دست پکڑو کہ میں خستہ حال ہوں، اور رہگُذَرِ غم میں پامال ہوں۔۔۔ مجھ مُبتلا کے غم خوار تم ہو۔۔۔ تمہارے بجُز میرا دیگر کون ہے؟۔۔۔۔ میں [ایک] کارِ مُشکِل میں گِر گیا ہوں، مدد کرو۔۔۔ شراب کے تعویذ سے میری بلا کو پلٹا دو۔۔۔ [میری] اِن مُشکلات کو حل کرنے کی سعی و کوشش کرو اور اپنے غُلام سے توجُّہ و اِلتِفات کو کم مت کرو۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Saqi, tut əlim ki, xəstəhaləm!
Qəm rəhgüzərində payimaləm.
Sənsən məni-mübtəlaya qəmxar,
Səndən özgə dəxi kimim var?
Müşkül işə düşmüşəm, mədəd qıl,
Mey hirzi ilə bəlamı rəd qıl!
Həll eyləyə gör bu müşkülatı,
Kəm etmə qulundan iltifatı!

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Sâkî dut elüm ki haste-hâlem
Gam reh-güzerinde pây-mâlem
Sensen men-i mübtelâya gam-hâr
Senden özge dahi kimüm var
Müşkil işe düşmişem meded kıl
Mey hırziyle belâmı red kıl
Hall eyleye gör bu müşkilâtı
Kemm etme kulundan iltifâtı

 

[حسان خان]

سایهٔ اُمّید زایل، آفتابِ شوق گرم
رُتبهٔ اِدبار عالی، پایهٔ تدبیر دون
(محمد فضولی بغدادی)
اُمید کا سایہ زائل ہو گیا ہے، [جبکہ] اشتیاق کا آفتاب گرم ہے۔۔۔ بدبختی و فلاکت کا رُتبہ عالی ہے، [جبکہ اُس سے نجات پانے کے لیے] چارہ و تدبیر کا پایہ و مرتَبہ پست ہے۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Sayeyi-ümmid zail, afitabi-şövq gərm,
Rütbeyi-idbar ali, payeyi-tədbir dun.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Sâye-i ümmîd zâ'il âfitâb-ı şevk germ
Rütbe-i idbâr 'âlî pâye-i tedbîr dûn

 

[حسان خان]

چکمه زحمت، چک الین تدبیرِ دردیم‌دن، طبیب
کیم دئگیل سن بیلدیگین بن چکدیگیم بیمارلېق
(محمد فضولی بغدادی)
اے طبیب! زحمت مت اُٹھاؤ، [اور] میرے درد کا چارہ و مُداوا [تلاش کرنے] سے دست کھینچ لو۔۔۔ کیونکہ جو بیماری میں کھینچ رہا ہوں، اُس سے تم آگاہ نہیں ہو۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Çəkmə zəhmət, çək əlin tədbiri-dərdimdən, təbib
Kim, degil sən bildigin bən çəkdigim bimarlıq.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Çekme zahmet çek elin tedbîr-i derdimden tabîb
Kim değil sen bildiğin ben çektiğim bîmârlığ

 

[حسان خان]

جنابِ «محمد فُضولی بغدادی» کی مثنوی «لیلیٰ و مجنون» سے ایک بیت:
ای عشق غریبِ عالَم اۏلدوم
آوارهٔ وادیِ غم اۏلدوم
(محمد فضولی بغدادی)
اے عشق! میں عالَم میں غریب الوطن ہو گیا، اور آوارۂ وادیِ غم ہو گیا۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں؛
Ey eşq, qəribi-aləm oldum,
Avareyi-vadiyi-qəm oldum,

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Ey aşk garîb-i âlem oldum
Âvâre-i vâdî-i gam oldum

 

[حسان خان]

جنابِ «محمد فُضولی بغدادی» کی مثنوی «لیلیٰ و مجنون» میں مجنون دُنیا سے مُخاطِب ہو کر کہتا ہے:
بیلدیم غمینی سنین که چۏخ‌دور
غم چکمه‌ڲه بیر حریف یۏخ‌دور
گلدیم که اۏلام غمین حریفی
گل، تجرِبه قېل منِ ضعیفی
هر قان‌دا غم اۏلا، قېلما اِهمال
جمْع ائیله، دلِ حزینیمه سال
هم وئر منه غم یئمه‌ک کمالی
هم عالَمی غم‌دن ائیله خالی
پَیوسته منی اسیرِ غم قېل
کم قېلما نصیبیمی، کرم قېل
(محمد فضولی بغدادی)
[اے جفاگر دنیا!] میں جان گیا کہ تمہارا غم بِسیار ہے، اور غم کھینچنے کے لیے کوئی ندیم نہیں ہے۔ میں آیا ہوں تاکہ تمہارے غم کا ندیم ہو جاؤں۔ آؤ، مجھ ضعیف و کمزور کو تجرِبہ کرو!۔ کاہلی و غفلت مت کرو، جہاں کہیں بھی غم ہو، اُس کو جمع و یکجا کرو اور میرے دلِ حزیں پر ڈال دو۔ مجھ کو غم کھانے میں کمال بھی عطا کرو، [لیکن ساتھ ہی] عالَم کو غم سے خالی بھی کر دو۔ ہمیشہ مجھ کو اسیرِ غم کرو۔ میرے حِصّے کو کم مت کرو، کرم کرو!

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Bildim qəmini sənin ki, çoxdur,
Qəm çəkməyə bir hərif yoxdur.
Gəldim ki, olam qəmin hərifi,
Gəl, təcrübə qıl məni-zəifi!
Hər qanda qəm ola, qılma ehmal,
Cəm' eylə, dili-həzinimə sal!
Həm ver mənə qəm yemək kəmali,
Həm aləmi qəmdən eylə xali!
Peyvəstə məni əsiri-qəm qıl!
Kəm qılma nəsibimi, kərəm qıl!

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Bildüm gamunı senün ki çohdur
Gam çekmeğe bir harîf yohdur
Geldüm ki olam gamun harîfi
Gel tecribe kıl men-i zaîfi
Her handa gam olsa kılma ihmâl
Cem‘ eyle dil-i hazînüme sal
Hem ver mana gam yemek kemâli
Hem âlemi gamdan eyle hâlî
Peyveste meni esîr-i gam kıl
Kem kılma nasîbümi kerem kıl

 

[حسان خان]

جنابِ «محمد فُضولی بغدادی» کی مثنوی «لیلیٰ و مجنون» سے ایک بیت:
بیر مَی مانا سون که مست و مدهوش
دائم اؤزۆمی قېلام فراموش
(محمد فضولی بغدادی)
مجھ کو اِک [ایسی] شراب پیش کرو کہ میں مست و مدہوش [ہو کر] خود کو دائماً فراموش کر دوں۔

Bir mey mana sun ki mest ü medhûş
Dâim özümi kılam ferâmûş

 

[حسان خان]

جنابِ «محمد فُضولی بغدادی» اپنی مثنوی «لیلیٰ و مجنون» میں «سعادت‌لۆ بیگ‏» کی مدح کرتے ہوئے کہتے ہیں:
من کیم سنه اۏلمېشام ثناخوان
سُلطان وَیسه نیچۆک که سلمان
بودور غرَضوم که جاودانی
آدون دوتا عرصهٔ جهانې
(محمد فضولی بغدادی)
میں جو آپ کا ثناخواں ہوا ہوں، اُسی طرح جس طرح «سلمان ساوجی» سُلطان اُویس کا ثناخواں ہوا تھا، تو [اِس سے] میری غرَض یہ ہے کہ آپ کا نام جاودانی طور پر عالَم گیر ہو جائے۔

Men kim sana olmışam senâ-hân
Sultan Veyis’e niçük ki Selmân
Budur garazum ki câvidânî
Adun duta arsa-i cihânı

 

[حسان خان]

جنابِ «محمد فُضولی بغدادی» کی مثنوی «لیلیٰ و مجنون» سے ایک بیت:
ساقی نه ایدی بو جامِ گُل‌گون
کیم ائیله‌دی حالۆمی دِگرگون
(محمد فضولی بغدادی)
اے ساقی! یہ جامِ گُلگُوں کیا تھا کہ جس نے میرے حال کو مُتَغیِّر کر دیا؟

Sâkî ne idi bu câm-ı gül-gûn
Kim eyledi hâlümi diger-gûn