محمد فضولی بغدادی کے چند تُرکی اشعار

[حسان خان]

کوهکن کۆند ائیله‌میش مین تیشه‌نی بیر داغ ایلن
من قۏپاریب سالمیشام مین داغی بیر دیرناق ایلن
فضولی

کوه‌کن کُند ائیله‌میش مین تیشه‌نی بیر داغ ایلن
من قۏپارېب سالمېشام مین داغې بیر دېرناغ ایلن
(محمد فضولی بغدادی)
[فرہادِ] کوہ کَن نے ایک کوہ [کو کھودنے] کے لیے ہزاروں تیشوں کو کُند کیا تھا، [جبکہ] میں نے ایک ناخُن کے ذریعے ہزاروں کوہوں کو کھود پھینکا ہے۔
× تیشہ = کُلہاڑی

Kuhkən künd eyləmiş min tişəni bir dağ ilən,
Mən qoparıb salmışam min daği bir dırnağ ilən.

 

[حسان خان]

من قۏپارېب سالمېشام مین داغې بیر دېرناغ ایلن

ارسلان بای قارداش، لۆطفه‌ن «قۏپارېب سالماق‍»ېن فارسجاسې یازېن.

 

[حسان خان]

غم یۏلوندا من قالېب گئتدیسه مجنون یۏخ عجب
سایرویا دُشواردېر هم‌ره‌لیک ائتمک ساغ ایلن
(محمد فضولی بغدادی)
راہِ غم میں اگر مَیں [رُکا] رہ گیا اور مجنون چلا گیا تو عجب نہیں ہے۔۔۔ بیمار کے لیے تندُرُست کے ساتھ ہمراہی کرنا دُشوار ہے۔ (یعنی بیمار شخص، تندُرُست کے ساتھ ہمراہی نہیں کر پاتا۔)

Qəm yolunda mən qalıb, getdisə Məcnun, yox əcəb,
Sayruya düşvardır həmrəhlik etmək sağ ilən.

 

[حسان خان]

گَردِ راهوڭ ویرمه‌سه گؤز یاشېنا تسکین نۏلا
دوتماق اۏلماز بؤیله سَیلابوڭ یۏلېن تۏپراغ ایله‌ن
(محمد فضولی بغدادی)

اگر تمہاری راہ کی گَرد [میرے] اشکوں کو تسکین و آرام نہ دے تو کیا ہوا؟۔۔۔ اِس جیسے سَیلاب کی راہ کو خاک کے ذریعے نہیں روکا جا سکتا۔۔۔

Gerd-i râhuñ virmese göz yaşına teskîn n'ola
Dutmaḳ olmaz böyle seylâbuñ yolın ṭopraġ ilen
(Fuzûlî)

 

[حسان خان]

غم اۏغورلار عشق بازارېندا نقدِ عُمرۆمۆ
قېلماق اۏلماز سود سَودادا یامان اۏرتاغ ایلن
(محمد فضولی بغدادی)
بازارِ عشق میں غم میری عُمر کی نقدی کو چُراتا ہے۔۔۔ بد ہمکار و شریک کے ساتھ سَودا و تجارت میں نفع [حاصل] نہیں کیا جا سکتا۔

Qəm oğurlar eşq bazarında nəqdi-ömrümü,
Qılmaq olmaz sud sövdadə yaman ortağ ilən.

 

[حسان خان]

روضهٔ کویین‌ده تاپمېش‌دېر فضولی بیر مقام
کیم اۏنا جنّت قوشو یئتمه‌ز مین ایل اوچماغ ایلن
(محمد فضولی بغدادی)
تمہارے باغِ کُوچہ میں فُضولی نے ایک [ایسا] مقام پایا ہے کہ پرندۂ جنّت ہزار سال پرواز کے ساتھ [بھی] اُس تک نہیں پہنچے گا۔

Rövzeyi-kuyində tapmışdır Füzuli bir məqam
Kim, ona cənnət quşu yetməz min il uçmağ ilən.

× مصرعِ ثانی کے متن میں «تاپمېش‌دېر» کی بجائے «بولموش‌دور» بھی نظر آیا ہے۔

 

[ارسلان بای]

ارسلان بای قارداش، لۆطفه‌ن «قۏپارېب سالماق‍»ېن فارسجاسې یازېن.

قۏپارماق یا بیزیم بو گۆنکۆ لهجه‌میزده قۏپارتماق فارسجادا «کندن» یا «به زحمت جدا کردن» معنی‌سینده دیر، سالماق دا «انداختن» معنی‌سینی وئریر،
قۏپاریب سالماق، به زحمت جدا کردن و انداختن اۏلور

 

[حسان خان]

کم گوئی کی فضیلت میں ایک بیت:
گر چۏخ ایسته‌رسن، فضولی، عِزّتین، آز ائت سؤزۆ
کیم چۏخ اۏلماق‌دان قېلېب‌دېر چۏخ عزیزی خوار سؤز
(محمد فضولی بغدادی)
اے فُضولی! اگر تم اپنی عِزّت کی کثرت چاہتے تو سُخن کو کم کر دو۔۔۔ کیونکہ کثیر ہو جانے کے باعث سُخن نے کئی مُعزَّزوں کو پست و ذلیل کر دیا ہے۔
(یعنی سُخن کی کثرت نے کئی مُعزَّزوں کو ذلیل کر دیا ہے۔)

Gər çox istərsən, Füzuli, izzətin, az et sözü
Kim, çox olmaqdan qılıbdır çox əzizi xar söz.

 

[اریب آغا ناشناس]

Lövhi-aləmdən yudum əşk ilə Məcnun adını,
Ey Füzuli, mən dəxi aləmdə bir ad eylərəm

لوحِ عالم سے میں نے مجنون کا نام اشک کے ذریعے دھودیا ہے، اے فضولی! میں عالم میں بہت نام رکھتا ہوں۔

 

[حسان خان]

Lövhi-aləmdən yudum əşk ilə Məcnun adını,
Ey Füzuli, mən dəxi aləmdə bir ad eylərəm

لوحِ عالم سے میں نے مجنون کا نام اشک کے ذریعے دھودیا ہے، اے فضولی! میں عالم میں بہت نام رکھتا ہوں۔

لوحِ عالَم‌دن یودوم اشک ایله مجنون آدې‌نې
ای فضولی من دخی عالَم‌ده بیر آد ائیله‌رم
(محمد فضولی بغدادی)
میں نے اشک کے ذریعے لَوحِ عالَم سے مجنون کے نام کو دھو ڈالا (محو کر دیا)۔۔۔ اے فُضولی! میں بھی عالَم میں ایک نام کروں گا۔
(یعنی مجنون کا نام مِٹا کر اب لوحِ عالَم پر میں اپنا نام ثبت کروں گا۔)

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Lövhi-aləmdən yudum əşk ilə Məcnun adını,
Ey Füzuli, mən dəxi aləmdə bir ad eylərəm.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Levh-i âlemden yudum eşk ile Mecnûn adını
Ey Fuzûli ben dahi âlemde bir ad eylerim

 

[حسان خان]

لوحِ عالَم‌دن یودوم اشک ایله مجنون آدې‌نې
ای فضولی من دخی عالَم‌ده بیر آد ائیله‌رم
(محمد فضولی بغدادی)
میں نے اشک کے ذریعے لَوحِ عالَم سے مجنون کے نام کو دھو ڈالا (محو کر دیا)۔۔۔ اے فُضولی! میں بھی عالَم میں ایک نام کروں گا۔
(یعنی مجنون کا نام مِٹا کر اب لوحِ عالَم پر میں اپنا نام ثبت کروں گا۔)

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Lövhi-aləmdən yudum əşk ilə Məcnun adını,
Ey Füzuli, mən dəxi aləmdə bir ad eylərəm.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Levh-i âlemden yudum eşk ile Mecnûn adını
Ey Fuzûli ben dahi âlemde bir ad eylerim

تُرکِیَوی ادیب مرحوم «علی نِہاد تارلان» نے جنابِ «فُضولی بغدادی» کی مندرجۂ بالا تُرکی بیت کی یہ تشریح کی تھی:
میں نے عالَم کے صفحے سے اپنے اشکوں کے ذریعے مجنون کے نام کو محو کر دیا۔ اے فضولی، میں بھی اِس طریقے سے عالَم میں مجنون کی طرح اِک شُہرت کا مالک بنوں گا۔
مجنون کا نام عالَم کے صفحے پر سیاہی کے ذریعے لِکھا گیا تھا۔ قدیم سیاہیاں آب کے ذریعے محو ہو جاتی تھیں۔ فضولی بھی مجنون کے نام کو اشک کے ذریعے محو کر کے اُس کی جگہ پر اپنا نام لِکھ رہا ہے۔
«ایک نام کروں گا» یعنی ایک شُہرت کماؤں گا، علاوہ بریں، اِس کا مفہوم یہ بھی ہے کہ اُس کی جگہ پر ایک نام، اپنا نام لِکھوں گا۔
عالَم کے صفحے سے کسی نام کو محو کرنے کے لیے کس قدر اشک بہانا لازم ہے! فُضولی اِس بیت میں یہ بھی بتا رہا ہے کہ اُس نے بِسیار زیاد اشک بہائے ہیں، اور یہ بھی بیان کر رہا ہے کہ وہ مجنون سے برتر عاشق ہے۔
(تُرکی سے ترجمہ شدہ)

 

[حسان خان]

مُطرِب، آغلاتما سُرودوڭ‌لا فُضولی خسته‌نی
سَیلِ اشکیندن ساقېن قۏپمایا بُنیادِ طرب
(محمد فضولی بغدادی)
اے مُطرِب! اپنے سُرود و نغمہ سے فُضولیِ خستہ کو مت رُلاؤ!۔۔۔ خبردار! [کہیں] اُس کے سیلابِ اشک سے طرَب کی بُنیاد نہ اُکھڑ جائے!

Muṭrıb aġlatma sürûduñla Fużûlî ḫasteni
Seyl-i eşkinden saḳın ḳopmaya bünyâd-ı ṭarab

 

[حسان خان]

قانسې گُلشن گُلبُنی سروِ خرامانېنجا وار
قانسې گُلبُن اۆزره غُنچه لعلِ خندانېنجا وار
(محمد فضولی بغدادی)
کس گُلشن کا درختِ گُل تمہارے سرْوِ خراماں جیسا ہے؟۔۔۔۔ کس درختِ گُل پر غُنچہ تمہارے لعلِ خنداں جیسا ہے؟

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Qansı gülşən gülbüni sərvi-xuramanınca var?
Qansı gülbün üzrə qönçə, lə’li-xəndanınca var?

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Kansı gülşen gülbüni serv-i hırâmânuñca var
Kansı gülbün üzre gonca la'l-i handânuñca var

 

[حسان خان]

قانسې گُل‌زار ایچره بیر گُل آچېلېر حُسنۆن کیمی
قانسې گُل برگی لبِ لعلِ دُرافشانېنجا وار
(محمد فضولی بغدادی)
کون سے گُلزار کے اندر تمہارے حُسن جیسا کوئی گُل کِھلتا ہے؟۔۔۔ کون سا برگِ گُل تمہارے لبِ لعلِ دُر افشاں جیسا ہے؟

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Qansı gülzar içrə bir gül açılır hüsnün kimi,
Qansı gül bərgi ləbi-lə’li-dürəfşanınca var?

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Kansı gülzâr içre bir gül açılur hüsnuñ gibi
Kansı gül bergi lebi-la'l-i dür-efşânuñca var

 

[حسان خان]

قانسې باغېن وار بیر نخلی قدین تک باروَر
قانسې نخلین حاصلی سیبِ زنَخدانېنجا وار
(محمد فضولی بغدادی)
کون سے باغ کے پاس تمہارے قد جیسا کوئی باروَر و ثمردار نخْل ہے؟۔۔۔ کون سے نخْل کا حاصل و ثمر تمہارے سیبِ زنَخداں جیسا ہے؟
× زنَخداں = ذقن، چانہ، ٹھوڑی

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Qansı bağın var bir nəxli, qədin tək barvər,
Qansı nəxlin hasili sibi-zənəxdanınca var?

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Kansı bâguñ var bir nahli kadüñ tek bârver
Kansı nahlüñ hâsılı sîb-i zenahdânuñca var

 

[حسان خان]

قانسې خونی سن کیمی جلّادا اۏلموش‌دور اسیر
قانسې جلّادېن قېلېنجې نوکِ مژگانېنجا وار
(محمد فضولی بغدادی)
کون سا خُونی (قاتل) تم جیسے جلّاد کا اسیر ہوا ہے؟۔۔۔ کس جلّاد کی تیغ تمہاری مِژگاں کی نوک جیسی ہے؟

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Qansı xuni sən kimi cəlladə olmuşdur əsir,
Qansı cəlladın qılıncı növki-müjganınca var?

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Kansı hûnî sen gibi cellâda olmışdur esîr
Kansı cellâduñ kılıcı nevk-i müjgânuñca var

 

[حسان خان]

قانسې بزم اۏلموش مُنوّر بیر قدین تک شمع‌دن
قانسې شمعین شُعله‌سی رُخسارِ تابانېنجا وار
(محمد فضولی بغدادی)
کون سی بزم تمہارے قد جیسی اِک شمع سے مُنوّر ہوئی ہے؟۔۔۔ کس شمع کا شُعلہ تمہارے رُخسارِ تاباں جیسا ہے؟

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Qansı bəzm olmuş münəvvər bir qədin tək şəm’dən,
Qansı şəm’in şö’ləsi rüxsari-tabanınca var?

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Kansı bezm olmış münevver bir kadüñ tek şem'den
Kansı şem'üñ şu'lesi ruhsâr-ı tâbânuñca var

 

[حسان خان]

قانسې یئرده بولونور نسبت سنه بیر گنجِ حُسن
قانسې گنجین اژدری زُلفِ پریشانېنجا وار
(محمد فضولی بغدادی)
کون سی جگہ میں تمہارے جیسا کوئی خزانۂ حُسن مِلتا ہے؟۔۔۔ کون سے خزانے کا اژدہا تمہاری زُلفِ پریشاں جیسا ہے؟

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Qansı yerdə bulunur nisbət sənə bir gənci-hüsn,
Qansı gəncin əjdəri zülfi-pərişanınca var?

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Kansı bezm olmış münevver bir kadüñ tek şem'den
Kansı şem'üñ şu'lesi ruhsâr-ı tâbânuñca var

 

[حسان خان]

قانسې گُلشن بُلبُلۆن دئرلر فضولی سن کیمی
قانسې بُلبُل ناله‌سی فریاد و افغانېنجا وار
(محمد فضولی بغدادی)
اے فُضولی! کس گُلشن کے بُلبُل کو تمہارے جیسا کہتے ہیں؟۔۔۔ کس بُلبُل کا نالہ تمہاری فریاد و فغاں جیسا ہے؟

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Qansı gülşən bülbülün derlər, Füzuli, sən kimi,
Qansı bülbül naləsi fəryadü əfğanınca var?

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Kansı gülşen bülbülin dirler Fuzûlî sen gibi
Kansı bülbül nâlesi feryâd ü efgânuñca var

 

[حسان خان]

زاهدِ بی‌خود نه بیلسین ذوقی‌نی عشق اهلی‌نین
بیر عجب مَی‌دیر محبّت کیم ایچه‌ن هُشیار اۏلور
(محمد فضولی بغدادی)
زاہدِ بے خود اہلِ عشق کے ذَوق و لذّت کو کیا جانے؟۔۔۔ محبّت اِک عجب شراب ہے کہ اُس کو پینے والا ہوشیار ہو جاتا ہے۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Zahidi-bixud nə bilsin zövqini eşq əhlinin,
Bir əcəb meydir məhəbbət kim, içən huşyar olur.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Zâhid-i bî-hod ne bilsin zevkını 'ışk ehlinüñ
Bir 'aceb meydür muhabbet kim içen huşyâr olur

× مصرعِ اوّل میں «زاهدِ بی‌خود» کی بجائے «زاهدِ خودبین» بھی نظر آیا ہے۔