پنجابی دی املاء دے رَولے

[عمران اسلم]

سلام۔ بڑی سوہنی تے فائدے مند گل چل رہی اے۔ ایتھے انھیں علماء وشکار اسیں کی دسئے تے کی بولئے پر چلو لہو لا کے شہیداں وچ ناں لکھانے واں۔ جس طرح الف نظامی ہوراں نے املا دیاں کجھ مثالاں دسیاں نے ایسی طرح میرا باقی وڈیاں اگے وی ترلا اے کہ نالو نال کجھ کجھ املا دسی جان تا کہ سانوں سیکھن دا موقع وی لبھدا رہوے۔ میری جناب آسی ہوراں نوں منت اے کہ جناب کجھ مواد اگر نیٹ اتے موجود ہوئے تے سانوں وی دسو تا کہ اسیں وی فائدہ چک سکیئے۔ تے نال ہی سانوں اے وی دسیا جاوے کہ کیڑی املا وڈیا دی نظر وچ صحیح ہے۔ تا کہ فیر اس تو اگے ود کہ اس گل نو موضوع بحث بنایا جاوے کہ انوں چلاویا کویں جاوے تے عام کس طرح کیتا جاوے۔ اور اس بارے وچ اسیں اپنی اپنی فیلڈ اندر کس زریعے نال حصہ لے سکنے آں۔

 

[محمد یعقوب آسی]

اک ضروری گزارش
خاص کر جناب عمران اسلم ہوراں اگے ایہ گزارش اے بئی پنجابی دی املاء دا رولا میری تہاڈی عمر توں وی کتے بہتا پرانا رولا اے۔ ایہنوں دو چار مکالمیاں وچہ حل نہیں کیتا جا سکدا۔ الف نظامی ہورا نے بڑے سچج نال لفظ ”وچہ“ دی املاء ولے اشارہ کیتا اے، کچھ دوستاں دا خیال اے پنجابی لئی فارسی رسم الخط دی نسبت گورمکھی بہتر اے، جدوں کہ کچھ دوست اپنے اپنے لہجے لئی اپنی اپنی املاء دے قائل نیں۔ میرا طریقہ تسیں ویکھ چکے او، میں چاہندا آں کہ پہلوں اسیں مڈھلیاں گلاں نوں اک واری چنگی طرح ویکھ لئیے تے پھر املاء دی گل سمجھنا سوکھا ہو جاوے گا۔ ایس بحث وچہ حالے اسیں کوئی خاص املاء نافذ کر دین دے فیصلے تے نہیں اپڑے۔
تسیں اک گل نوٹ کیتی ہووے گی، میرے سمیت ایس گل بات وچہ حصہ لین والے سارے سجناں دی املاء بہت حد تیکر ”ذاتی“ اے۔ املاء دے بارے میرا اپنا اک واضح نظریہ وی اے تے میرے ذہن وچہ املاء دا اک خاکہ وی بنیا ہویا اے پر میں کسے سجن نوں کم از کم ایس گل تے نہیں ٹوکیا بئی تسیں فلاناں لفظ اِنج کیوں لکھیا، اُنج کیوں نہیں لکھیا۔ ایس نوک ٹوک نال ساڈی گل بات کُراہے پے سکدی اے، ایس لئی فی الحال (ایس گفتگو دی حد تیکر) اسیں اپنی گل جیویں سوکھلی کر سکیے کر دئیے، کوئی ہرج نہیں۔
دوجی گل، پنجابی زبان اجے تیکر نافذ کیوں نہیں ہوئی، دوجیاں علاقائی زباناں توں اسیں پئجابی وچہ کیوں پچھے رہ گئے آں۔ کون کناں ذمہ دار اے۔ ایہ سارا کچھ بہت اہم اے پر ایس پکھ دا کھلار ایناں وڈا اے بئی جے اسیں اودھڑ ٹر پئے تے ساری بحث کھلارا ای بن جائے گی، کسے سرے لگن دے امکان گھٹدے جان گے۔ اینہاں پکھاں تے وی گل ہووے گی، ان شاء اللہ۔ بہتر ہووے گا کہ اسیں واری واری اک اک ٹاپک لے کے ٹرئیے۔ ایس گل بات دا عنوان ”پنجابی املاء دے رولے“ رکھن دے پچھے وی میری ایہو سوچ کم کر رہی سی بئی اسیں پہلوں اک ٹاپک نوں توڑ چڑھا لئیے۔
ہن، ساڈے سامنے اک وڈا سوال جیہڑا آیا اے: پنجابی دی لپی کیہڑی ہونی چاہی دی اے، گورمکھی یا شاہ مکھی؟ میری رائے شاہ مکھی دے حق وچہ اے۔ دلائل ان شاء اللہ اگلی قسط وچہ دیاں گا۔

 

[سونیا علی]

ماں بولی پنجابی بارے گل بات چل رہی سی تے میرا طی جی کیتا پئی کجھ وچار سانجھے کر لویئے۔ میری ٹائپنگ بہت خراب ایہہ۔ ایس لئی چھوٹیاں مو ٹیاں غلطیاں برداشت کر لیا جے۔
مہربانی
سونیا علی

 

[محمد یعقوب آسی]

جی آیاں نوں، سونیا علی۔

محمد وارث صاحب، میرا حوصلہ ودھاندے رہندے او، بڑی مہربانی۔

 

[محمد یعقوب آسی]

ہندوستان وچہ رائج رسم الخط نوں دیوناگری کہندے نیں۔ ایس لفظ ”دیو ناگری“ دا معنٰی اے، دیوتاواں دی نگری توں متعلق۔ ہندو مت وچہ دیوتاواں تے دیویاں دی اہمیت ساریاں نوں پتہ اے۔ ایسے حوالے نال ایس خط دا ناں وی دیوناگری رکھیا گیا۔ ہندوستان دا پرانا تہذیبی تے علمی ورثہ سارا دیوناگری وچہ اے۔ تے پورے ہندوستان وچہ بولیاں جان والیاں زباناں (ما سوائے اک دو توں) ایسے خط وچہ لکھیاں جاندیاں سن تے ہن وی لکھیاں جاندیاں نیں۔
ہن اسیں اک مختصر جیہا جائزہ لئیے بئی فارسی لپی ایتھے کیویں آئی۔ عام خیال اے بئی مسلمان حملہ آور اپنا رسم الخط نال لے کے آئے۔ دیبل دے رستے محمد بن قاسم دے سپاہی ایس خطے وچہ اترے، تے عربی آئی، جہڑی اونہاں دی مادری زبان تاں ہے ای۔ قرآن شریف دی زبان وی اے۔ گویا عرباں دا سارا ثقافتی تے دینی ورثہ عربی زبان وچہ اے جہدا رسم الخط ”فارسی“ اکھواندا اے۔ پھر افغانستان دے راہیں آن والے حملہ آور نیں جنہاں دی مادری زبان فارسی تے مذہب دی زبان عربی اے۔ تاجر، صوفی، تے دوجے لوگ ایہناں توں علاوہ نیں۔ عربی فارسی تے مقامی زباناں دے میل جول نال ہندوستان وچہ اک نویں زبان دا مڈھ بجھا جنہوں مختلف ناں دتے جاندے رہے تے، آخرکار ایس زبان نوں ”اردو“ آکھیا گیا۔ ایہدے نال نال مقامی زباناں دی املاء مقامی خط توں علاوہ فارسی خط وچہ وی آ گئی۔ عربی فارسی وچہ کنیاں ساریاں اوہ آوازاں وی سن جنہاں لئی اصلی دیوناگری وچہ کوئی اکھر موجود نہیں سی۔ مثلاً ز، ذ، ض، ظ، ق، ف، وغیرہ ایسے طرح فارسی خط وچہ بھ، پھ، تھ، ٹھ وغیرہ لئی کوئی حرف موجود نہیں سی۔ دونہاں خطاں دے تال میل نال کچھ نویں اکھر دونہاں خطاں وچہ بنے، دیوناگری وچہ ججا تے بندی لا کے ززا، پھپھا تے بندی لا کے ففا، گگا تے بندی لا ے غغا بنایا گیا۔ پھپھا تھتھا کھکھا وغیرہ دیاں آوازاں لئی فارسی خط وچہ پ، ت، ک دے نال دو چشمی ھ جوڑ کے حرف بنائے گئے۔ انج دونہاں خطاں نوں اک دوجے توں فائدہ ہویا اے۔
جنہاں علاقیاں دے وچہ اسلامی تہذیب اگے ودھ گئی اوتے فارسی خط عام ہو گیا تے جتھے کچھ پچھے رہ گئی اوتھے دیوناگری خط بہتا ورتوں وچہ رہیا۔ مغلاں دی حکومت جدوں پورے ہندوستان تے ہو گئی تے فارسی خط لئی اک نواں ناں شاہ مکھی رواج پا گیا۔ جدوں کہ دیوناگری خط نوں گورو نانک دی نسبت نال گور مکھی آکھیا جان لگ پیا۔ اوہ زبان جنہوں عام طور تے ہندی زبان آکھیا جاندا اے، شاید اوہو ای اے جیہڑی کسے زمانے وچہ سنسکرت اکھواندی سی؟ مینوں ایہدے بارے زیادہ پتہ نہیں۔ سوکھا سوکھا انج سمجھ لئو بئی، ہندی یا سنسکرت تے دوجیاں پراکرتاں لئی گورمکھی رواج پا گئی، جدوں کہ پنجابی گورمکھی تے شاہ مکھی دونہاں خطاں وچہ لکھی جاندی سی تے اردو، فارسی، پشتو وغیرہ فارسی خط وچہ سن۔
میرا خیال اے، ایہ وجہ اے ایس سوال دے پیدا ہون دی بئی پنجابی لئی گورمکھی بہتر اے یا فارسی۔

پاکستان وچہ وسن والے لوگاں چوں اک دو فی صد چھڈ کے ساریاں دا مذہب اسلام اے۔ ہندوستان وچہ وی مسلمان اک وڈی آبادی نیں۔ قرآن شریف، حدیث، تفسیر، فقہ دا جناں ذخیرہ ساڈے کول اے، اوہ وی تے تاریخ وی (طبری نوں پہلا باقاعدہ مؤرخ متھیا جاندا اے) فارسی خط وچ اے، مغلاں دی وجہ توں درباری تے سرکاری زبان فارسی بنی تے سرکاری اطلاعات، احکامات، وغیرہ لسانی اعتبار نال بھانویں کئیاں زباناں دا مکسچر رہے ہون، خط پنجابی سی۔ سو، ایہ خط ساڈے وڈیاں دے لہو وچہ رچ گیا اے، ایس لئی سانوں گورمکھی دی نسبت چنگا ای لگدا اے۔
اک گل ہور وی اے پاکستان بنن توں بعد ایک خطے وچہ گورمکھی صرف اونہاں بزرگاں کول رہ گئی جہڑے پہلوں گورمکھی لکھ پڑھ لیندے سن، رسمی تعلیم اردو وچہ ہو گئی تے گورمکھی جانن والا اج کل کوئی کدھرے ٹانواں ٹانواں لبھے گا، جدوں کہ فارسی خط بہت معروف اے۔ میں نہیں سمجھدا بئی اسیں پنجابی لئی گورمکھی خاص کر کے کوئی وڈا کم کر سکاں گے۔ رہی گل ہندوستان دی تے اوتے فارسی خط یا تے مکدا جا رہیا اے یا پھر مکایا جا رہیا اے (جیویں پاکستان وچہ اردو نال دشمنی کیتی جا رہی اے)، ایہدی تھاں دیوناگری لے رہی اے۔ ظاہر اے ہندوستانی پنجابی بہتی گورمکھی وچہ، تے پاکستانی پنجابی فارسی وچہ ای ہووے گی۔ اک فرق لفظالی (لغت) دے پکھوں وی پیا اے۔ ویلے دے نال نال ہندوستانی پنجابی وچہ سنسکرت یا ہندی دے لفظ رَلدے گئے تے رَلدے جا رہے نیں، جدوں کہ پاکستانی پنجابی وچہ عربی تے فارسی لفظ رچ مِچ گئے نیں۔ سو، اودھر دی پنجابی تے ایدھر دی پنجابی دے وکھریویں نوں کوئی چنگا کہوے یا مندا، نظر انداز نہیں کر سکدا۔
میں پاکستان وچہ رہندا آں، میرا سارا دینی، تاریخی، ثقافتی، علمی، ادبی ورثہ فارسی خط وچ اے تے مینوں ایہو ای خط سوکھا وی لگے گا تے چنگا وی۔ گورمکھی مینوں نہ لکھنی آندی اے نہ پڑھنی۔ جیویں انڈیا وچہ فارسی خط پڑھن والے گھٹدے جا رہے نیں۔ انڈین مسلماناں دا تعلق رشتہ جہڑا دِین دے حوالے نال، قران شریف تے دوجے دینی علوم نال بندا اے، اوہدی وجہ توں انڈیا وچہ جے مسلمان موجود نیں تے فارسی خط وی موجود رہوے گا۔ ہاں اک پڑھیا لکھیا بندا، جیہڑا فارسی تے دیوناگری دونہاں خطاں نوں پڑھ لکھ سکدا اے تے گل بات کر جاندا اے، اوہ اپنے لئی جہڑا وی راہ چن لوے!!۔

ایس پاروں میری رائے پاکستانی پنجابی واسطے فارسی رسم الخط (شاہ مکھی) دے حق وچہ اے دیوناگری (گور مکھی) دے حق وچہ نہیں۔

شاہ مکھی دی الف بے

اتے آئی ساری بحث دی روشنی وچہ میں پاکستانی پنجابی واسطے ابتدائی طور تے تھلے دتی ہوئی الف بے (اکھر پٹی) تجویز کردا آں:۔

ا: اَلِف، آ: الف مَدٌَہ
ب:بے، بھ:بھے، پ:پے، پھ:پھے، ت:تے، تھ:تھے، ٹ:ٹے، ٹھ:ٹھے، ث:ثے
ج:جِیم، جھ:جھے، چ:چے، چھ:چھے، ح:حے، خ:خے
د:دال، دھ:دھے، ڈ:ڈال، ڈھ:ڈھے، ر:رے، ڑ:ڑے، ڑھ:ڑھے، ز:زے، ژ:ژے
س:سِین، ش:شِین، ص:صاد، ض:ضاد، ط:طوئے، ظ:ظوئے، ع:عَین، غ:غَین
ف:فے، ق:قاف، ک:کاف، کھ:کھے، گ:گاف، گھ:گھے
ل:لام، لھ:لھے، م:مِیم، مھ:مھے، ن:نُون، نھ:نھے،
و:واو، ہ:ہے، ء:ہمزہ، ی:نکی یے، ے:وڈی یے
واو مَعدُولہ، نُون غُنٌَہ
علامت : توں پہلوں حرف لکھیا اے تے علامت توں بعد اس حرف دا ناں لکھیا اے۔
اعراب اوہی عربی فارسی اردو والے زبر، زیر، پیش، شد، مد، دو زبراں، دو زیراں، دو پیشاں، نون غنہ دی علامت جتھے ضروری ہووے۔ اوقاف دیاں علامتاں وی اردو فارسی والیاں۔

اگلی گل، اگلی قسط وچہ، ان شاء اللہ۔

 

[محمد یعقوب آسی]

پاکستانی پنجابی دی لہجیاں دی ونڈ

ہُن اسیں لہجیاں دی ونڈ تے گل کراں گے۔ جے کسے علاقے دا ناں مینوں بھل گیا اے یا لکھنوں رہ گیا اے یا کچھ اگے پچھے ہو گیا اے تے سجن چیتا کرا دین، یا آپ شامل کر لین۔ ایہ گل پلے بنھن جوگی اے پئی اسیں لہجیاں تے زباناں دے نانواں نوں جدوں علاقیاں نال نسبت دیندے آں تے اوتھے سیاسی یا جیومیٹری والی تقسیم تہیں چلدی۔ پھر، اک لہجے یا اک زبان والے کسے وی علاقے وچہ دوجے لہجیاں تے زباناں والے لوکی وی ہوندے نیں تے بہتیرے ہوندے نیں۔ ایس لئی لہجیاں دی تقسیم نوں موٹی موٹی ونڈ سمجھیا جاوے، بارڈر لائن کھچن دا کوئی فائدہ نہیں ہووے گا۔ رلواں ملواں نقشہ کچھ ایس طرح دا اے:۔
۔ 1۔ وسطی پنجاب دا لہجہ جنہوں ماجھی وی آکھیا جاندا اے؛ گوجرانوالہ، لاہور، فیصل آباد، قصور، سیالکوٹ، ساہیوال، جہلم، گجرات، وزیرآباد، اوکاڑا، پاکپٹن، چکوال، جڑانوالہ، تے ایہناں آلے دوالے دے ضلعیاں وچہ بولیا جاندا اے۔
۔ 2۔ جہلم توں راولپنڈی ولے ٹر پئیے تے پوٹھوہاری لہجہ ودھدا جاندا اے، گوجر خان، راولپنڈی، مری، کہوٹہ، کوٹلی ستیاں، ٹیکسلا، تے اگے پچھے پوٹھوہاری پنجابی لہجہ سنن وچہ آندا اے۔
۔3۔ ٹیکسلا دا مقامی لہجہ بڑا نویکلا اے، اپنے اگے پچھے نال وی نہیں رَلدا۔ واہ چھاؤنی تے دوجے فوجی فیکٹریاں والے علاقیاں وچہ پورے پنجاب کیہ پورے پاکستان دے لہجے سنے جاندے نیں۔
۔4۔ سرگودھا، میاں والی، اٹک، خوشاب، فتح جنگ، تے ایہناں علاقیاں دا اپنا لہجہ وکھرا پہچانیا جاندا اے۔ یار لوگاں نے ایس لہجے دا ناں ”سماخ“ وی رکھیا ہویا اے، اگرچہ ایہ ناں معروف نہیں۔ س:سرگودھا، م:میاں والی، ا:اٹک، تے خ:خوشاب۔ رومن خط وچہ خ دی تھاں کے لکھ دیندے نیں، تے ایس ایم اے کے (سمیک) وی کہہ دیندے نیں۔
۔5۔ کامرہ توں اگے صوبہ خیبر وچہ داخل ہوئیے تے ہندکو لہجہ سنیندا اے، جیہڑا پشاور تے مردان تیکر جاندا اے۔ دوجے پاسے ٹیکسلا توں جولیاں خان پور دے لہجے وچہ ہندکو تے پوٹھوہاری دونہاں دا ملاپ ویکھن وچہ آندا اے۔ اگے ہندکو دا علاقہ اے جتھے پشتو وی بولی جاندی اے۔
۔6۔ اک سوال اپنی جگہ اہم ہو سکدا اے، کہیا جاندا اے بئی ہندکو پنجابی زبان دا لہجہ اے۔ کچھ لوگاں دا کہنا اے بئی کسے زمانے وچہ پشاور وی پنجاب وچہ ہوندا سی جدوں لاہور دارالحکومت سی۔ تخت لاہور تے تخت ہزارا ایہ دو جگہاں دے ناں پرانیاں پنجابی لوک داستاناں تے گیتاں وچہ ملدے نیں۔ اللہ دیاں اللہ جانے، میں کوئی دعوٰی نہیں کر رہیا۔
۔7۔ ساہی وال توں ملتان ول ٹرئیے تے سرائیکی لہجہ ودھدا جاندا اے۔ خانیوال، جہانیاں، وہاڑی توں ملتان ولے ماجھی تے سرائیکی دونویں لہجے سنن وچ آندے نیں۔
۔8۔ ملتان دے بارے آکھیا جاندا اے اوتھے سارا سرائیکی لہجہ اے، بہاول پور تیکر۔ ملتان مظفر گڑھ، راجن پور، لیہ، سارے سرائیکی والے علاقے نیں۔ میں اوس علاقے وچہ کدے نہیں گیا، اوتھوں دے آل دوالے دے سجن بیلی بہتر دَس سکدے نیں۔
۔9۔ بہاول پور تے بہاول نگر وچہ اک ہور لہجہ ملدا اے جنہوں ”ریاستی“ آکھیا جاندا اے، سنیا اے اوہ سندھ تیکر جاندا اے، میرے علم وچہ نہیں۔
۔10۔ پنجاب دا انڈیا دے نال نال دا علاقہ زیادہ تر ماجھی تے ہٹھاڑی لہجے دا علاقہ اے، ایس علاقے وچ میواتی تے رانگڑھی لہجے وی نیں، جنہاں دا مڈھ کسے زمانے وچہ اکو ای سی۔
۔ ۔11۔ ہٹھاڑی لہجہ عام طور تے راوی تے ستلج دیاں جُوہاں وچہ ملدا اے۔ اک عام خیال اے کہ پنجاب دے اصل وسنیک ایہو لوک سن، جنہاں نوں جانگلی کہندے نیں۔ اینہاں چوں کچھ وڈے قبیلیاں دے ناں: کھرل، سیال، مجوکے، سجوکے، تالپور، نوناری، لنگڑیال وغیرہ۔
۔12۔ ماجھی لہجے وچہ اگے کئی لہجے نیں، سیالکوٹ، شیخوپورہ، گوجرانوالا، فیصل آباد، لاہور، دے لہجیاں دی تھوڑی بہت شناخت مینوں وی ہو جاندی اے، باقیاں دا پتہ نہیں لگدا۔ لاہور شہر دا اک ”وخرا ای لہیا ہیغا اے“۔
ایہ نقشہ اپنی تھانوے نا مکمل تے ادھورا اے، سارے دوستاں نوں گزارش اے بئی آؤ رل کے ایس نقشے نوں ٹھیک ٹھیک لِیک لئیے۔ پھر اسیں وڈے وڈے لہجیاں وچہ املاء دے بارے کوئی صلاح مشورے کراں گے۔

مینوں دوستاں دے بھرویں تعاون دی ضرورت اے۔ تاں ای گل اگے چلے گی۔

 

[محمد یعقوب آسی]

۔۔۔ تے اوتھے سیاسی یا جیومیٹری والی تقسیم تہیں چلدی۔
۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ تہیں نوں نہیں پڑھیا جاوے۔ ٹائپنگ دیاں غلطیاں ہو جانا کوئی وڈی گل نہیں پر جے غلطی پھڑ لئو تے دسنا ضرور!

 

[محمد یعقوب آسی]

تعاون توں میرا مطلب علمی تے قلمی تعاون اے، یار! تسیں پتہ نہیں کیہ سمجھ بیٹھے او! ۔۔ ہاہاہاہا

 

[عمران اسلم]

سلام۔ ماشاء اللہ۔ جناب آسی تسی بڑے سوہنے طریقے نال سانوں پنجابی دے بارے وچ بہت قیمتی معلومات دسیاں نے۔ جزاک اللہ۔ مینوں بہت خوشی ہو رہی ہے کہ تسی اے موضوع شروع کیتا اے تے کم از کم میری معلومات وچ او گلاں آیاں نے جیڑیاں مینوں شاید کدرے وی نہ لبدیاں۔ کہ نہ کدرے پنجابی دا لٹریچر لبھنا تے نہ اسیں پڑھنا۔

 

[محمد یعقوب آسی]

بھل چک معاف ۔۔۔

۔۔۔ اعراب وچہ میں کھڑا زبر، کھڑا زیر، کھڑا پیش نوں بھل گیا ساں، شامل کر لئو۔
۔۔۔ جیس لہجے نوں میں سرگودھی کہیا اے اوہنوں شاہ پوری وی کہندے نیں۔
۔۔۔ شیخوپورہ فیصل آباد دے لہجے دا اک ناں شیخوکی وی اے۔

 

[محمد یعقوب آسی]

جناب عمران اسلم صاحب، پنجابی لٹریچر بڑا، تسیں پڑھن والے تاں بنو!۔
بابا بلھے شاہ
فرید الدین شکر گنج
میاں محمد بخش
وارث شاہ
سلطان باہو
شاہ حسین
استاد دامن
انور مسعود
خواجہ فرید
سچل سرمست
شاکر شجاع آبادی
میر تنہا یوسفی
شریف کنجاہی
روپندر سنگھ ڈھلوں
محمد قادری
مولوی غلام رسول
مولوی عبدالستار
حاجی چراغ دین
امرتا پریتم
۔۔۔۔۔
۔۔۔۔۔
ہور کنے ناں لکھاں، تسیں ہمت کرو نا!۔

 

[محمد یعقوب آسی]

تے جے پنجابی سننی ہووے تے یو۔ٹیوب تے پھیرا مار کے ویکھ لئو۔
میرا نہ تے کمپیوٹر اینی جوگا اے نہ کنکشن، گزارا کیتی جاندا آں۔

 

[محمد یعقوب آسی]

واہ، ایہنوں کہندے نیں گھر نوں سیانا!۔ کنڈے میں وجاواں تے بیراں دیاں جھولیاں بھر کے تسی گھراں نوں لے جاؤ۔
پتہ اے؟ بیری اُتے چھپاکی سنڈی وی ہوندی اے۔ جے پِنڈے تے پھر جاوے نا! تے پھر ۔۔۔۔

 

[عمران اسلم]

سلام جی آسی صاحب تسی بالکل صحیح فرمایا۔ میں لٹریچر دا لفظ غلط استعمال کر دتا۔ اصل وچ میں تحقیقی تے علمی مضامیں دی گل کرنی سی۔ تہاڈا شکریہ کجھ ناں پنجابی دے حوالے نال ہور میرے سامنے آ گئے نیں۔ جنہاں بارے مینوں پہلا علم نہیں سی۔ مثلا میر تنہا یوسفی، روپندر سنگھ ڈھلوں،استاد دامن وغیرہ- میرے کول میاں محمد بخش رح ہوراں دی سیف الملوک پئی سی تے تہاڈی ایس تحریر دے شروع نال ای میں اودی پڑھائی وی شروع کیتی اے۔ دعا کرنا کہ صحیح طرح فیضیاب ہو سکاں۔( ہون تسی بیڑا جے چکیا اے تے فیر بیر تے دینے پین گے نہ اسیں نکے واں ساڈا ہتھ نہیں پجدا اونچیاں ڈالیاں تک )

 

[محمد یعقوب آسی]

جی سجنو، آؤ ہن ویکھئے اسیں اپنے اپنے لہجے وچہ گل کردیاں ہوئیاں وی پنجابی دی سانجھ کس طرح قائم رکھ سکدے آں۔ ایہدا انحصار املاء درست تے اکو جہی رکھن تے اے۔ ایس مقصد لئی میری پہلے درخواست اے بئی اسیں اردو دے جناں نیڑے رہ سکیے اوناں ای چنگا اے۔ دوجا، جتھے کتے ترجمے دی لوڑ پئے گی، قوسین وچہ اردو ترجمہ لکھیا جاوے گا، تاں جے ساریاں لئی اوہنوں سمجھنا اکو جیہا سوکھلا رہوے۔
پہلوں کچھ ایس طرح دیاں مثالاں دے رہیا آں جنہاں دی املا میرے نزدیک درست نہیں۔
۔1۔ اک مکالمے وچ کسے دوست نے لفظ ”بحث“ نوں ”بہس“ لکھیا، مینوں نہیں سمجھ آئی کیوں!۔ اسی اپنی تہذیبی اصل توں کٹ کے نہیں رہ سکدے۔
۔2۔ لفظ ”طرح“ نوں اسیں کتے جان بجھ کے تے کتے بے دھیانی وچہ ”طراں“ ”طرحاں“ وغیرہ لکھ جاندے آں، ایس تکلف دی ضرورت نہیں۔ ایہنوں ایہدی اصل دے مطابق ”طرح“ ہی لکھیا جاوے، ادا جیویں تہانوں سہولت ہووے کر لئو، کوئی رولا نہیں۔
۔3۔ ذ، ز، ض، ظ دا دھیان نہیں رکھیا جاندا، حالانکہ ایہ بہت ضروری اے۔ تھلے دتے لفظاں نوں دیکھو تے املاء بدل جان نال معنیاں دا فرق وی ویکھ لئو:
نذیر (ڈرانے والا)، نظیر (مثال)
عَلَم (پرچم، جھنڈا)، اَلَم (رنج، غم، دکھ)
صبح (دن کا اول وقت، سویرا)، سبھ (تمام، سارے)
شُبہ (شک، التباس)، شُبھ (مبارک، پسندیدہ)
برس (برسنا سے فعل امر، سال)، برص (ایک مرض کا نام ہے)
مشق (کسی کام کو کر کے سیکھنا) مشک (پانی کے لئے چمڑے کا تھیلا)
آسی (پر امید)، عاصی (نا فرمان)
۔۔۔ کوئی لغت یا کتاب سامنے رکھے بغیر اینے سارے لفظ یاد آ سکدے نیں، تے جے کتاباں کھول کے لبھے جان تے ایہو جیہیاں سَو، پنجاہ مثالاں تے گل ای کوئی نہیں۔ اک یاد رکھن والی گل ایہ وی اے بئی اسیں اردو فارسی وچہ زبراں زیراں لانیاں ضروری نہیں سمجھدے، جیویں عربی اخباراں، رسالیاں، کتاباں وچہ زبراں زیراں صرف اوتھے لاندے نیں جتھے اونہاں توں بغیر غلطی دا امکان ہووے۔

اصولی گل ایہ بندی اے بئی، عربی فارسی اردو تے دوجیاں زباناں دے اوہ لفظ جنہاں نال ساڈی الف بے رل جاندی اے، اونہاں دی املاء اصل دے مطابق رکھی جاوے۔ جتھے الف بے دا فرق پیندا ہووے جیویں سندھی پشتو بلوچی وچہ آندے کچھ اکھر پنجابی وچہ نہیں، اوتھے نزدیک ترین ادائیگی والا اکھر لیاندا جا سکدا اے۔ گورمکھی توں شاہ مکھی وچہ لیان لئی، جتھوں تیکر لفظاں دی اصل رَلدی ای، اوس تے عمل کیتا جاوے (لفظ مشق تے مشک، میرا خیال اے گورمکھی وچہ اکو طرح لکھے جاندے نیں، شاہ مکھی وچہ لکھیا جاوے تے ایہ دو الگ الگ لفظ نیں)۔ ایہدا مطلب اے، پنجابی دی فارسی لپی (پاکستانی پنجابی) وچہ ت، ط؛ ث، س، ص؛ ذ، ز، ض، ظ؛ ک، ق؛ ہ، ح وغیرہ دا وِدکرا رکھنا پوے گا۔

دوجیاں غیر فارسی لپیاں (رومن، چینی، جاپانی، وغیرہ) وچوں جے کوئی لفظ کوئی ناں پنجابی وچہ آوے تے اوہدی املاء تے ادائیگی جیویں سوکھی لگے یا جیویں اسیں اپنے علمی بزرگاں کولوں پڑھ سُن لئیے اوویں لکھاں گے۔ مثال دے طور تے:۔
فرانسیسی والے پیری بولدے نیں، اسیں پیرس لکھدے بولدے آن۔
انگریزی دے راہیں آئے لفظ کرنل، جرنیل، اردلی، لفٹین، کپتان دی صوتیت ساڈے کول اصل توں کتے وکھری اے۔
چنگ چی نوں چین والے ایس طرح نہیں بولدے جیویں اسیں بولدے آں۔ عمومی دل چسپی واسطے دسی جاواں بئی چینی زبان وچہ ایس لفظ دا مطلب اے سَستی سواری۔ جاپانی وچہ آکسیجن نوں سانسو کہندے نیں، توا جہدے تے روٹی پکاندے نیں عربی وچہ طویٰ اے۔ چلدیاں چلدیاں ایہناں کچھ نانواں تے وی غور کر لئو تے چنگا اے: ہنڈوراس تے اندلس، کانسٹنٹائنا تے قسطنطنیہ، کاسپین تے قزوین، پارس تے فارس، انڈس تے سندھ، وغیرہ وغیرہ۔

 

[محمد وارث]

پنجابی لٹریچر پڑھن لئی اے سائٹ بہت مفید ہے، ایتھے پنجابی لٹریچر تے موسیقی دا اک عظیم ذخیرہ موجود اے

http://www.apnaorg.com/

 

[محمد یعقوب آسی]

محمد وارث صاحب، پتہ نہیں کیہو کیہو جیہے خزانے رکھی بیٹھے نیں! ۔ فیض دے خزانے، اللہ اینہاں خزانیاں وچہ ہور برکت پاوے تے محمد وارث ہوری ایہ خزانے لٹاندے رہن! آمین!
http://apnaorg.com/books/hazarasingh/
ایس ویب سائٹ تے مینوں شاہ مکھی گورمکھی قاعدہ وی لبھ پیا اے، ہزارا سنگھ ہوراں دا لکھیا ہوئیا۔

 

[فرخ منظور]

وچار ڈاٹ کام نوں وی ویکھ لیا جے۔
www.wichaar.com

 

[محمد یعقوب آسی]

گل بات چل رہی اے، ایتھے میں محمد وارث ہوراں دا شکریہ ادا کرنا ضروری سمجھنا آں جنہاں دے دتے ہوئے اشارے نے مینوں ہزارہ سنگھ ہوراں دے اک بہت فائدہ مند پمفلٹ تیکر اپڑا دتا۔ شاہ مکھی گرو مکھی دا میل تال ایس پمفلٹ وچہ پڑے سچج نال دسیا اے ہزارہ سنگھ نے۔
http://apnaorg.com/books/hazarasingh/
کئی میرے ورگے سجن ایس تو فائدہ اٹھا سکدے نیں۔

دوست ہوراں نے اک گل کیتی سی، جہدا مفہوم سی: سکھاں دا لہجہ سب توں ودھ کے خالص اے۔ مینوں ایس گل نال پورا پورا اتفاق اے۔ ہُن ویکھن، سنن تے سوچن والی گل اے۔ سکھ لوگ اپنی روزمرہ بول چال وچہ اینہاں لفظاں نو کیویں بولدے نیں؟ : جھانجر (جھانجن)، گھر (گھر)، گھاٹا (خسارہ، نقصان، کمی)، دھی (بیٹی)، بھین (بہن)، بھرا (بھائی)۔ اونہاں دے ہاں سگوں لفظ ”بھائیا“ عزت نال بولیا جاندا اے مثال: بھائیا وِیر سنگھ۔
بولن وچہ اونہاں دا لہجہ ماجھی پنجابی نال رلدا اے، تے لکھن وچہ ایہ اکھر جھجھا، گھگھا، دھدھا، بھبھا، وغیرہ ای لکھے جاندے نیں۔ سوکھے لفظاں وچہ انج کہہ لئو بئی اسیں اردو وچہ لکھے ہوئے ایہو اکھر ماجھی لہجے وچہ بالکل اوسے طرح ادا کردے آں جس طرح ہندوستانی پنجاب والے۔ میرا خیال اے ایتھے ایہ رولا تاں مک جانا چاہی دا اے۔

تھوڑی جیہی تفصیل ہو جاوے تے کیہ ہرج اے!

بھ ۔۔۔ کسے لفظ دے شروع وچہ: بھرا، بھین، بھادوں یا بھادروں یا بھدرا (بکرمی کیلنڈر کے مطابق چھٹا مہینہ)، بھورا (ذرہ، تھوڑا سا)، بھلا (نیک، نیکی، اچھا بدلہ)، بھلیکھا (غلط فہمی)، بھل (غلطی، بھول)، بَھیڑا (بُرا) ۔ ایتھے اسیں ماجھی تے پوٹھواری وچہ بھ نوں جھٹکے والی پ ورگی آواز نال بولدے آں۔ سرائیکی، شاہ پوری، ہٹھاڑی لہجیاں وچہ ایس بھ دی ادائیگی اردو طرح ہوندی اے۔ جے ای کسے لفظ دے وچکار یا آخر تے آوے تاں وی ایہ جھٹکے والی پ نہیں سگوں بھ دی آواز دیندا اے۔
پھ، تھ، ٹھ ۔۔۔ اینہاں دی اک متعین آواز اے جہڑی پنجابی دے سارے لہجیاں وچہ اکو جیہی رہندی اے۔ کھ، لھ، مھ، نھ دیاں وی متعین آوازاں نیں۔
جھ ۔۔۔ جھولی (دامن، تھیلی، تھیلا)، جھنجٹ (اردو میں ہم معنی)، جھُرلُو (کوئی بڑی ہیرا پھیری یا فراڈ)، جھُوٹھ (جھُوٹ)، جھُرنا یا جھورا (پچھتاوا، کسی گئے دکھ کو یاد کرنا) وغیرہ نوں جے لفظ دے شروع وچہ آوے تے چ طرح پر جھٹکے نال ادا کردے نیں۔ ایسے طرح لفظ دے شروع وچہ آن والی دھ نوں جھٹکے والی ت؛ ڈھ نوں جھٹکے والی ٹ؛ تے گھ نوں ک دی جھٹکے والی آواز نال ادا کیتا جاندا اے۔ ایہو اکھر جے لفظ دے وچکار یا آخر تے ہون تے جیویں لکھے نیں اونویں بولے جاندے نیں۔

جیہڑے میرے سجن ایس رولے وچہ پئے سن، اونہاں لئی امید اے ہُن رَولا مُک گیا ہووے گا۔ ساڈے کلاسیکل ادب (خاص کر شاعری) وچہ جے گَوہ کیتا جاوے تے جتھے وی اتے بیان کیتیاں آوازاں مقصود سن، دو چشمی ھ والے کھر لکھے گئے نیں، پڑھن والے اپنے اپنے لہجے وچہ پڑھ لین، ایس مقصد لئی کوئی نواں اکھر گھڑن کی کوئی لوڑ نہیں۔

وڈا رَولا اسیں رَل مِل کے مُکا بیٹھے آں۔ کچھ تھوڑا بہت مختلف لہجیاں وچہ آون والے ہم معنی لفظاں دے بارے اگلے پراگے وچہ گل کراں گے، ان شاء اللہ۔

 

[محمد یعقوب آسی]

پنجابی ادب دے تسلیم شدہ وڈے فن پاریاں دے لکھاریاں نے کدھرے وی اپنے آپ نوں کسے اک خاص لہجے دا پابند نہیں کیتا۔ جتھے لوڑ پئی نہ صرف پنجابی دے مختلف لہجیاں وچوں لفظ لئے نیں، سگوں دوجیاں زباناں دے لفظ وی مناسب لگے تے ورتوں وچہ لیاندے نیں۔ جیہڑے فن پارے علاقائی لہجیاں دے نمائندہ فن پارے اکھواندے نیں، اونہاں وچہ دی کسے دوجے لہجے یا زبان دا لفظ لے آونا اچرج نہیں سمجھیا گیا۔ ایہدے نال زبان نوں کوئی گھاٹ نہیں آندی سگوں فائدہ ای ہوندا اے۔ کسے اک علاقے تے لہجے دے شاعر ادیب دی لکھت دوجے علاقیاں وچہ اونی ای زیادہ پڑھی تے سمجھی جا سکے گی جنی اوہدی املاء قریب قریب ہووے۔

لہجیاں دا فرق دو طرح دا ہوندا اے، اک ادائیگی دا فرق جہدے بارے پہلوں گل کیتی جا چکی اے۔ اوہدے وچہ املاء اکو ای ہوندی اے پر اوس نوں بولن یا ادا کرن دا لہجہ اپنا اپنا ہوندا اے۔ دوجا فرق لفظاں دا اے۔ مثالاں:۔
بنیادی لفظ مَیں دے متعلقات: مَیں، میرا، میری، میرے، مینوں، میتھوں، مینڈا، مینڈی، مینڈے، مانھ، میکو، می، میتھیں، اساں دا، ساڈا، ساڑھا، ماڑھا، تہاڑھا، ۔۔۔
بنیادی لفظ تُوں دے متعلقات: توں، تیرے، تیری، تیرے، تینوں، تیتھوں، تُدھ، تینڈھا، تینڈھی، تینڈھے، تُس، تُساں، تُسیں، تُدھاں، تساں آں، ۔۔۔
بنیادی لفظ چلنا تے جانا: چل، جُل، جا، جُلو، ونجنا، ونجو، چلاں، جُلاں، ونجاں، جُلُوں، ونجُوں، ونجسو، جُلسو، جاسو، جاسیں، جاواں، چلاں، چلو، جاؤ، جاواں، گچھو، گیساں، ۔۔۔۔
بنیادی لفظ آنا دے متعلقات: آون، اچھن، آؤ، اچھو، آواں، آئے، آئی، اچھے، اچھی، اچھسو، اچھساں، اَیساں، اَیسو، اَیسُوں، آیَم، ۔۔۔
ایہ صرف اک نمونہ اے، ایس فہرست نوں جناں وی وڈا کر لئو، مکمل نہیں ہو سکدی پر اک گل بڑی صاف اے۔ اک لہجے دا جانُوں دوجے لہجے نوں بول سکے یا نہ بول سکے سُن کے پڑھ کے سمجھ ضرور سکدا اے۔
لفظاں دا فرق چیزاں دے نانواں دا فرق اے۔ ہر علاقے وچہ چیزاں دے ناں وکھرے ہو سکدے نیں پر اینے وکھرے وی نہیں ہوندے بئی کچھ وی سمجھ نہ آوے۔ جے کتے کسے اک ادھی شے دا ناں سمجھ نہیں آندا تے اوہ پُچھیا جا سکدا اے۔ پر اوہدے لئی اک بڑا قدرتی جیہا تقاضا ایس گل دا اے بئی بندہ اوہ لہجہ بولن والیاں وچہ کچھ عرصہ گزارے۔ ضرورت وی تاں ای پئے گی تے شناسائی وی تاں ای ہووے گی۔ جے کوئی آکھے بئی زباناں تے لہجیاں نوں دوجے کتابی علماں طرح سکھ لوے تے ۔۔ مینوں تاں اوہ ممکن نہیں لگدا۔


میرے ذہن وچہ جو کچھ ہے سی، اوہنوں جنے سوکھے انداز وچہ میں بیان کر سکدا ساں کر دتا اے۔ یار سجن اپنی اپنی رائے دسن، کوئی اوکڑ لگدی اے، کوئی ہور ودکرا (فرق) دسنوں دہ گیا اے، وغیرہ وغیرہ ۔۔۔۔ تے اس تے گل کرن، پر اک چیز سامنے رکھن۔ جے کسے بحث توں میرا مقصد کسے نوں ہرانا ای اے تے میں خبرے رولا پا کے جت وی جاواں، پر اوہدا فائدہ کچھ نہیں۔ بحث دا رُخ سدھا ہونا چاہی دا اے، مقصد کچھ سِکھنا، جاننا، دَسنا، پڑھنا، پڑھانا ہووے تے سواد دی آندا اے تے فائدہ وی ہوندا اے۔

پھر مِلاں گے۔ ان شاء اللہ ۔۔۔۔