پنجابی دی املاء دے رَولے

[محمد یعقوب آسی]

پنجابی لکھن لگیاں اکثر لکھاری اپنے ذاتی لہجے تے اینے پکے ہو جاندے نیں بئی اوہ کوئی دوجی گل سنن منن تے تیار ای نہیں ہوندے۔ ایہ رویہ زبان واسطے فائدہ مند ہون دی بجائے نقصان دیندا اے۔
ایس موضوع تے تفصیلی بحث دی لوڑ وی اے، تے کسے پکے پیڈے فیصلے تے پہنچن دی وی۔ اسیں ان شاء اللہ رل مل کے گل بات نوں اگے ٹوراں گے۔ مقصد جھگڑا کھڑا کرنا یا مناظرہ کرنا نہیں۔
تہاڈا مخلص
محمد یعقوب آسی، ٹیکسلا (پاکستان)

 

[شمشاد]

اصل ایچ گل اے اے کہ پنجابی دی کوئی لُغت نئیں تے گرامر وی کوئی نئیں، ایس لئی ہر بندہ اپنے لہجے وچ ہی پنجابی لکھے تے بولے گا۔

 

[محمد اظہر نذیر]

جناب والا، اگر کوئی اللہ دا بندہ کوشش کر کے سب نوں اک جگہ تے لے آوے تے اودے وچ برائی کی اے

 

[دوست]

مینوں تے اے مسئلہ لگدا اے کہ پنجابی لکھن واسطے اردو دا رسم الخط تھوڑا پے جاندا اے۔ سانوں دو ایک حرف ہور بنانے پینے نیں۔
دوجی وجہ اے وے کہ اسیں پنجابی پڑھی نئیں بولی ہندی ہے جیہڑی وجہ توں لکھدے ہویاں سمجھ نئیں آندی، تے فیر آوازاں تے مطابق لکھی دا اے۔

 

[محمد یعقوب آسی]

پنجابی دی لغت وی موجود اے، پنجابی دی گرامر تے اوہدے اصول وی موجود نیں۔ ایس توں علاوہ پنجابی ادبی بورڈ دا کیتا ہویا تحقیقی کم وی موجود اے۔ کسے ویلے دوستاں دی خدمت وچ پیش کر دیاں گا۔ ان شاء اللہ۔

 

[محمد یعقوب آسی]

رسم الخط یا حرفاں دی کوئی کمی نہیں، پھر وی جے اک دو حرف گھڑنے پیندے نیں تاں وی کوئی ہرج نہیں۔ تہاڈی دوجی گل ٹھیک لگدی اے، پنجابی سانوں نصابی سطح تے پڑھائی نہیں گئی۔ ایسے لئی مسئلے نیں سارے۔

اک سدھا طریقہ تے ایہ وے کہ اسیں پنجابی دا کلاسیکی ادب پڑھئے، اونہاں بزرگاں نے ساریاں آوازاں نوں حرفاں وچہ لے آندا اے۔ انٹر نیٹ تے دیوناگری وچہ لکھی ہوئی پنجابی بہت اے، پر اوہ خط ساڈے لئی ایناں مفید نہیں۔ کیوں جے اوہدے وچہ مثال دے طور تے، ذال، زے، ضاد، ظے چونہاں لئی اکھو ای اکھر اے، سانوں اصل دا دھیان وی رکھنا پیندا اے جیوں نذیر تے نظیر دو وکھرے وکھرے لفظ نیں تے ایہناں دے معنے وی اپنے اپنے۔ نذیر (ڈران والا) تے نظیر (مثال)۔

ایس تے تفصیلی گل بات کراں گے، ان شاء اللہ۔

 

[محمد یعقوب آسی]

فیس بک تے عمران اسلم ہوراں دے تبصرے ۔۔ جیویں اونہاں نے لکھیا، نقل کر رہیا آں:

Imran Aslam بلکل حضرت تسی صئی آکھیا اے۔ ہر زبان دا کوئی معیار ہندا اے۔ تے کوئی نہ کوئی ترکڑی ایسی وی حندی اے جیدے تے تُل کے لفظ تے فقرے اپنا حسن برقرار رکھن۔ بندے دی مادری زبان پنجابی پہاڑی پوٹھواری دا رلیا ملیا
جیا زائقہ اے۔بے شک اے میری ماں بولی اے اور مینوں ایدے تے فخر اے۔ پر میں اے کنجھ کہ سکنا واں کہ میرا لہجہ ادب وچ وی برداشت کیتا جائے۔ جد کہ اس نو سمجھن تے بولن والے کٹ کٹ ہوون گے۔ اور اگر اینج کرنا جائز ہو جاوے تے فیر اہھو رولے جڑے غریب دی جورو نال ہوندے نے کہ ساریاں دی پرجائی بن جاندی اے۔۔۔۔۔ ایس لئی بندہ تواڈے سامنے حاضر سکھائو تے دعاواں لوو۔

Yaqub Assy رسم الخط یا حرفاں دی کوئی کمی نہیں، پھر وی جے اک دو حرف گھڑنے پیندے نیں تاں وی کوئی ہرج نہیں۔ تہاڈی دوجی گل ٹھیک لگدی اے، پنجابی سانوں نصابی سطح تے پڑھائی نہیں گئی۔ ایسے لئی مسئلے نیں سارے۔

اک سدھا طریقہ تے ایہ وے کہ اسیں پنجابی دا کلاسیکی ادب پڑھئے، اونہاں بزرگاں نے ساریاں آوازاں نوں حرفاں وچہ لے آندا اے۔ انٹر نیٹ تے دیوناگری وچہ لکھی ہوئی پنجابی بہت اے، پر ...


Imran Aslam جی اے گل وی چنگی آکھی تسی پر مسلئہ فیر رہ جاندا اے، کتاباں وچ لکھے ہوئے الفاظ جدو تکن روز مرہ بولن چالن وچ استعمال نہ ہوون اے اوکھا رہوے گا۔ ہاں اگر اسیں ہوں جس طرح گل پئے کردے ہاں اس طرح جے سنگی دھیان دیں تے شاید فیر میری پنجابی وی نسر جائے۔ تے کجھ ہور لوکاں دا وی پلا ہو جاوے گا۔،

 

[عمران اسلم]

سلام، واہ جی ایتھے تے پڑھیاں لکھیاں تے جانن والیاں دیاں رونقان لگیاں پئیاں نے۔ جے ایس ماڑے نو وی برداشت کر لوو تے تہاڈی نوازش۔ جناب آسی ہوراں نال فیس بک تے ایس بارے وچ گل چل نکلی سی۔ ایس ویلے دا اک ایہم نکتہ پھڑیا تسی۔ (جنہاں میں سمجھ سکیاں او تہاڈے سامنے رکھنا واں)پنجابی دے جنہیں وی علاقائی لہجے پئے چلدے نہ میرے خیال وچ نہ تے اونھاں سبھناں دا انکار مقصود اے تے ناں ای اے گل کہ سارے پنجابی بولن والیاں نوں اکو لہجے تے کٹھا کیتا جاوے۔ جہڑا مسلئہ جناب آسی ہوراں نے چکیا اے او اے وے کے عام پنجابی جد لکھے تے اکو ہی طریقے تے اکو ہی اسلوب نال لکھے۔ میں مثال نال ہور اوتلا کرن دی کوشش کرناں واں۔ تو، توئی، تینوں، تُکی اکو گل دے وکھرے روپ نے۔ ہوں فیصلہ اے کرنا وے کہ کروڑاں بولن آلیاں نوں اکو لہجے تے اکٹھا کیتا جاوے یا فیر کجھ ہزار لکھن والیاں نو اک پینڈے ول پایا جاوے، اے گل ایس لئی وی ضروری بن دی اے کہ اگر میں اپنے لہجے وچ املا وی کرنا شروع کر دیواں تے شاید کجھ ای سنگیاں نو سمجھ آوے گی۔ اے ساریاں گلاں میں اپنے لہجے توں ہٹ کے لکھیاں نے تا کہ بہناں بھراواں نو سمجھ آ جاوے۔ اور میری نکی سمجھ وچ ایہو گل پئی اے کے ایس گل بات دا مقصد وی ایہو وے۔ باقی جے کوئی کاٹا رہ گیا تے وڈے ایس پلے لو رکھن تا کہ اسیں ہور سکھ سکئیے۔

 

[محمد یعقوب آسی]

عمران اسلم ہوراں بڑے اہم نکتہ چکیا اے یعنی سارے پنجابیاں نو ں اک لہجے تے کٹھا کیتا جاوے۔ میں سمجھنا واں ایڈی پیڈی سانجھ ممکن نہیں۔ بڑی کھلی جیہی گل اے، جیویں سیانے کہندے نیں ہر باراں کوہ تے زبان بدل جاندی اے (مطلب، لہجہ بدل جاندا اے)۔ اسیں کدے وی اینہاں لہجیاں نوں مٹا نہیں سکدے۔ ایہ قائم رہن گے! ایہ لہجے شاہ حسین، بلہے شاہ، سلطان باہو، بابا فرید، خوجہ غلام فرید، وارث شاہ تے میاں محمد بخش دے زمانیاں وچہ وی ہے سن، ہُن وی ہین تے اگے وی رہن گے۔ اس دے باوجود اسیں ویکھدے آں بئی ایہناں بزرگاں دا کلام ہر لہجے دے لوگاں وچہ اکو جیہا مقبول اے۔ اینہاں نے پتہ اے کیتا کیہ سی؟ اپنے آلے دوالے دے لہجے نوں وی اپنایا تے جتھے کتے لوڑ پئی، دوجے لہجیاں دے لفظ وی ورتوں وچہ لیاندے۔ میں خاص طور تے پیر فضل گجراتی دی مثال دیاں گا، اونہاں دی شاعری وچہ پوٹھوہاری گھٹ اے تے ماجھی بہتی اے۔ ایس لئی اونہاں دی مقبولیت گجرات گوجر خان تیکر محدود نہیں رہی۔ میاں محمد بخش دی سیف الملوک ای ویکھ لؤ، ایہدے وچہ کئی لہجیاں دے لفظ یک جا ہو گئے نیں، مشرقی پنجاب سمیت۔ وارث شاہ ہوری جھنگ دی بولی تیکر ای نہیں رہندے، ملتانی، بہاولپوری، پوٹھوہاری ہر لہجے دے لفظ اوہ ورتوں وچہ لیائے نیں۔
اس عمل دا اک بہت وڈا فائدہ اے، زبان دا ذخیرۂ الفاظ ودھدا اے۔ ایدھے الٹ جے اسیں کسے اک لہجے نوں مرکز من کے باقیاں نو کڈھن دی کوشش کریے تے اوہ کدے کامیاب ہو ای نہیں سکدی، تے جے کدھرے ایسا ہو وی جاوے تے لفظاں دا ذخیرہ ویہلا ہو جائے گا، یا دوجے لفظاں وچہ زبان غریب ہو جاوے گی، بجائے امیر ہون دے۔ میرا اصل مقصد پنجابی والیاں نوں اک لہجے تے نہیں، اک املاء تے اکٹھے کرنا اے۔ اوہ املاء جنہوں سارے سوکھا سوکھا تے سانجھا مینجھا لکھ پڑھ وی لین تے اپنی اپنی انفرادیت وی قائم رکھ سکن۔ سانجھی املاء دا فائدہ ایہ ہووے گا کہ اسیں نہ صرف اپنے لہجے نوں صحیح طرح لکھ سکاں گے، سگوں دوجے لہجیاں وچ لکھے لفظاں نوں وی سوکھے سوکھے پڑھ تے لکھ سکاں گے۔ انج زبان دا سکوپ تے سانجھ ودھے گی تے اج کل جیہڑے رولے پئے نیں، اونہاں دا کوئی سربندھ کیتا جا سکے گا۔ سرائیکی پنجابی، پوٹھوہاری پنجابی، پہاڑی پنجابی، ہٹھاڑی پنجابی تے ہور کئی لہجے اپنے اپنے علاقیاں تیکر بَجھ کے رہ گئے نیں۔ ایس اکلاپے دا اثر سیاست تے وی پیندا اے پیا، تے کوئی وی دریڈا ویکھن والی اکھ تقسیم در تقسیم دا بڑا ڈراؤنا منہ ویکھ سکدی اے۔ بڑی لمی تے ڈوہنگی سوچ وچار توں بعد میں ایس نتیجے تے اپڑیا آں کہ اصل رولا سانجھی املاء دا وگوچا اے۔ ہر بندہ اپنی اپنی املاء لئی پھرے تے پھر بنے گا کیہ؟ ہے ناں سوچن والی گل!!؟

 

[دوست]

آسی صاب میرے خیال وچ زبان جد لکھی جاندی اے تے اوہدی املاء نوں ایک جیا ہونا بہت ای ضروری اے۔ میری گزارش اے ہووے گی کہ تُسیں لفظاں دے علاقائی تلفظ تے نا جاؤ بلکہ اے ویکھو کہ او لکھیا کنج جاوے گا۔ بولی ہر بارہ کوہ تے بدل جاندی اے زبان نئیں۔ ایتھے میری مراد لکھن والی زبان توں اے، بولی توں نئیں۔ ویکھو ہُن اسی فیصل آبادی بھین نو پین کہنے آں پر مینوں پین لکھنا چنگا نئیں لگدا۔ ایس لئی میں بھین لکھنا ہوندا اے، حالانکہ اے میرے علاقے دی بولی وچ اینج نئیں بولدے۔سانوں لکھن واسطے، کم ازکم، کسے ایک لہجے تے متفق ہونا پینا اے نئیں تے گل نئیں بنے گی۔ نویں لفظاں بارے اے کہواں گا کہ اے ایک ہی لفظ دیاں علاقائی صورتاں وچ کسے ایک نوں ترجیح دتی جاوے جداں بہن، پین وچ کسے ایک نوں لکھیا جائے گا۔ جد کہ ایک ہی شے لئی ایک توں ودھ لفظاں دی صورت وچ او لفظ اپنے لہجے وچ لکھیا جائے۔

 

[محمد وارث]

تساں اک اہم مسئلہ چکیا اے آسی صاحب اور امید ہے کہ اچھی گل بات پڑھن نوں ملے گی۔

میرے نزدیک پنجابی لکھن تو وی وڈا مسئلہ پنجابی پڑھن دا اے، میں پنجابی بولنا آں کہ میری مادری زبان اے، کج کج لکھ وی لیناں آں، پر پنجابی پڑھن لگیاں میری جان نکل جاندی اے کیوں جے مینوں نہ تے پنجانی کدی پڑھائی گئی تے ناں ایدی کوئی کتاب پڑھن واسطے دتی گئی اور میں لکھی پنجابی انج ای پڑھنا واں جسطراں کدی بچپن وچ اردو یا انگریزی اٖٹک اٹک کر پڑھنا ساں۔

اگر اسی سارے پنجاب دے اسکولاں وچ اپنے بچیاں نوں پنجابی پڑھایئے اور اوناں کتاباں وچ اک معیاری املا ورتی جاوے تے امید اے کہ پنجابی دی ترویج دے نال نال املا دے رولے وی ختم ہو سکدے نے لیکن جد تک ساڈی حکومت اس پاسے کوئی کم نئیں کردی اور امید اے کہ اوناں کرناں وی نئیں تے فیر تہاڈے جے اہلِ علم حضرات تے ای ذمہ داری آ جاندی اے کہ کج تے کیتا جاوے۔

 

[دوست]

سندھ وچ سندھی لازمی اے جی بطور مضمون۔ پنجاب والے آپ ای پنجابی نئیں بولنا تے پڑھنا چاہندے۔ ساڈے بچے اردو بولدے نیں، انگریزی لکھدے نیں۔ تے پنجابی نوکراں چاکراں دی زبان رہ گئی اے ہن۔

 

[محمد یعقوب آسی]

جناب دوست، میری تے تہاڈی سوچ رَلدی اے، میں بالکل اینہاں لائناں تے آ رہیا آں۔ میں تھوڑی جیہی تفصیل نال گل کراں گا، میرے نال رہنا تے اپنے قیمتی مشورے وی دیندے رہنا۔ جیوندے رہو، تے خوش رہو۔

 

[محمد یعقوب آسی]

زبان کوئی وی ہووے اوہدے پچھے اک پوری تہذیب ہوندی اے اپنے جغرافیے سمیت۔ تہذیب دے عناصر وچہ سب توں پہلوں مذہب آندا اے، پھر اوس معاشرے دی سیاسی سماجی تاریخ تے زبان۔ زبان دے دو پکھ ہوندے نیں: اس دی لکھائی کس طرح دی اے، تے اس دیاں آوازاں کس طرح دیاں نیں۔ ایہ جہڑی تحریر تسیں ویکھ رہے او، ایس نوں عالمی سطح تے فارسی رسم الخط کہیا جاندا اے۔ عربی، فارسی، سندھی، بلوچی، پنجابی، گجراتی، ترکی، دری، پشتو، کھوار، کشمیری، تے ہور کئی زباناں ایس رسم الخط وچہ لکھیاں جاندیاں نیں۔ الف بے یا اکھر پٹی وچہ حرفاں دی تعداد تے شکل صورت وچہ کتے تھوڑا کتے بہتا فرق موجود ہوندا اے۔ ساڈیاں جانیاں پہچانیاں زباناں وچوں پشتو تے سندھی دی مثال دتی جا سکدی اے، جہدی اکھر پٹی اکو مڈھ ہوندیاں وی اردو تے فارسی توں تھوڑی جیہی وکھری دِسدی اے۔ ایس لئی اسیں بڑے مان نال ایہ کہہ سکدے آں بئی ایس ٹبر دی کسے اک اکھر پٹی نوں جانن والا تھوڑی جیہی محنت کر کے دوجیاں اکھر پٹیاں نوں وی جان سکدا اے۔ سرسری جیہا ذکر کر دینا چنگا، زباناں دا اک گروپ رومن اکھواندا اے، جہدے وچوں انگریزی نوں اسیں چنگی طرح پہچاندے آں۔ آخر اک صدی اوہناں دے غلام رہے آں ( ذہنی طور تے حالے تیکر آزاد نہیں ہوئے)۔ فرانسیسی، جرمن، روسی، اطالوی، یونانی، لاطینی وغیرہ ایس گروپ وچہ آندیاں نیں۔ اک ہور گروپ تصویری زباناں دا گروپ اے مثلاً چینی، جاپانی، وغیرہ۔ گروپ زباناں تے خط ہزاراں توں دوھ نیں، ساریاں نال نہ تے مینوں کوئی جانکاری اے تے نہ ایہ ایہدا موقع اے۔
اسیں جدوں پنجابی نوں فارسی گروہ وچہ شامل کردے آں تے ساڈی مراد پاکستانی پنجابی ہوندی اے، جہدی اکھر پٹی اردو والی اے۔ آزادی توں پہلوں وی علمی سطح تے اردو تے پنجابی فارسی رسم الخط وچہ ای لکھے جاندے سن۔ ہاں جتھے کتے ایہناں ای زباناں نوں ہندی آکھیا گیا اوتھے رسم الخط وی دیو ناگری ہو گیا۔ ہندوستان وچہ مسلماناں دی آمد توں وی بہت پہلے پنجابی پنجاں دریاواں دی دھرتی دی زبان سی، ایہدا رسم الخط کیہ سی، میں نہیں جاندا۔ ایناں ضرور کہہ سکدا آں بئی جدوں ایس علاقے وچہ دریاواں وچوں نہراں کڈھن دا رواج نہیں سی، اودوں پہلی آبادی پانی دے آل دوالے ہوئی، تے دریاواں دے کنڈھیاں دے نال نال کھلردی رہی۔ پانی دی اہمیت کسے وضاحت دی محتاج نہیں۔ تہذیب دے اندر زبان دا وڈا وصف ایہ ہونا چاہی دا اے بئی اوہ جِیبھ تے پانی طرح رواں ہووے۔ ہندوستان وچہ مسلماناں دی آمد نے ایتھے موجود رسم الخط یعنی دیوناگری تے وی اک وڈا احسان وی کیتا اے۔ اوس توں پہلوں دیوناگری وچہ ایہناں آوازاں واسطے کوئی اکھر موجود نہیں سی: ث، خ، ذ، ز، ژ، س، ص، ض، ظ، ع، غ، ف، ق ۔ مسلم تہذیب دے پچھے چونکہ عربی تے فارسی زباناں بھرویں طور تے موجود سن، مسلماناں دے جتھے جیہڑے دیبل راہیں تے تجارتی قافلیاں دی صورت ہندوستان وچہ اترے اونہاں دا اینہاں آوازاں تو بغیر گزارہ ای نہیں سی۔ ایس وگوچے نوں پورا کرن لئی نزدیک ترین آواز والے اکھراں تے بِندیاں لا کے اونہاں نوں نویں ناں دتے گئے۔ مختصر نقشہ کچھ اس طرح اے۔ ش جمع بندی: ث، س، ص؛ کھ جمع بِندی: خ؛ جیم جمع بِندی: ذ، ز، ض، ظ؛ گ جمع بِندی: غ؛ پھ جمع بِندی: ف؛ ک جمع بِندی: ق؛ میرا اپنا خیال اے، الف لئی موجود آڑا، اِیڑی، اُوڑی کولوں ع دا کم لیا جا رہیا اے۔ بِندی سسٹم نال وی مسئلہ پوری طرح حل نہیں ہوئیا پر کچھ گزارہ ہون لگ پیا، کیوں جے آون والیاں کول اپنی زبان دی املاء وی موجود سی۔ ایس میل جول نے فارسی رسم الخط نوں وی کچھ نوے اکھر دتے ۔ اوہ مقامی آوازاں جنہاں لئی عربی فارسی وچہ کوئی اکھر نہیں سی، نویں اکھر بنائے گئے، مثلاً ٹ، ڈ، ڑ، وغیرہ۔دیوناگری وچہ ورتوں آندے کچھ اکھراں دی آواز واسطے دو چشمی ھ نوں پہلوں تو موجود اکھراں نال رلایا گیا تے بھ، پھ، تھ، ٹھ، جھ، چھ، دھ، ڈھ، ڑھ، کھ، گھ، لھ، مھ، نھ فارسی لپی وچہ رلے۔ یاد رہوے بئی دیوناگری وچہ دو چشمی ھ والے گروپ لئی اکہرے اکھر پہلوں تو ایتھے موجود سن۔ عربی، فارسی، مقامی زباناں تے کچھ بدیسی زباناں مثلاً ترکی وغیرہ دے لفظ مقامی اثر ہیٹھاں تبدیل وی ہوئے تے کچھ لفظاں نو ں نویں معنے ملے جہڑے اصل زبان دے نیڑے رہ کے وی کچھ نواں پن اپنے اندر رکھدے نیں۔ رسم الخط دی تبدیلی نال بہت سارے لفظاں نوں آداز دی بنیاد تے نویں ہجے تے نویں املاء دے عمل چوں وی لنگھنا پیا۔ ایس دے باوجود اکھر پٹی وچہ کوئی بہت وڈا اضافہ نہیں ہوئیا۔ ایہ گل وی پلے بنھی جانی چاہی دی اے بئی اکھراں تے لفظاں دی تشکیل کوئی اک دونہہ سالاں وچہ مکمل نہیں سی ہو گئی ایہدے وچہ نسلاں دے پینڈے نیں۔ ایس توں اک قدم ہور اگے ودھائیے تے پتہ لگدا اے کئی لفظ بنے تے ویلے دے نال نال اونہاں دی تھاں نویں لفظ آندے گئے۔ اردو تے پنجابی دونہاں زباناں دی سانجھ ایس سارے عمل وچہ دوجیاں زباناں دی نسبت بہتی گُوہڑی رہی۔ شاید ایہی وجہ اے بئی سانوں اگرچہ نصابی سطح تے پنجابی کدے وی نہیں پڑھائی گئی پھر وی اسیں جے اردو لکھ پڑھ لیندے آں تے پنجابی وی لکھ پڑھ لیندے آں۔ جیہڑی تھوڑی جیہی اوکڑ آندی اے اوہدے دو کارن نیں۔ پہلا تاں بس اِک جھاکا اے ہور کچھ وی نہیں۔ ایس جھاکے دے پچھے اوہی گل اے جہدے ولے کچھ دوستاں نے اشارہ وی کر دتا اے: پنجابی زبان نوں پنجابی دے پتراں نے مترئی ماں دا مقام وی نہیں دتا، کوئی کیہ کرے! دوجی وجہ اے وکھریواں تے لا علمی؛ تے ایس لاعلمی دی وجہ وی اوہی اے، مترئیاں والا سلوک، اج کل پنجابی نوکراں خدمت گاراں دی زبان بنا دتی گئی اے۔ طبقہ اشرافیہ تاں اپنی تھاں پنجاب وچہ جمے پلے ادیب، نقاد، تے منے پرمنے شاعر (ماسوائے چند اِک) اپنیاں نجی محفلاں وچہ وی پنجابی بولنا ہِینا سمجھدے نیں۔ پنجاب دے کسے وی شہر دے اک محلے وچہ اِک پھیرا مار کے ویکھ لؤ، بہتیاں گھراں وچہ زنانیاں تے بال اردو یا انگریزی بولدے ویکھ لؤ گے۔
دور کیہ جانا اے، اپنے گھر دی گل دساں! ٹیکسلا کوئی وڈا شہر وی نہیں، میری رہائش شہر توں باہر اک رلویں ملویں آبادی وچہ اے، کہہ لؤ ادھا پنڈ تے ادھا شہر۔ میرے رشتہ داراں وچوں اک کڑی میری دوہتی لگدی اے (اوہدے ماں پیو، یعنی میری بھانجی تے اوہدا گھر والا، ٹھیٹھ پنجابی بولدے نیں)۔ اوہ ست اٹھ سالاں دی سی میں اونہاں دے گھر گیا، کوئی گل ہوئی تے میں پچھیا: پنجابی نہیں آندی تینوں؟ کہن لگی ’’مجھے نہیں آتی پجابی وجابی‘‘ میں کڑی نوں کیہ کہندا، اوہدے ماں پیو ول ویکھن لگ پیا۔ تسی سوچدے ہووو گے جدوں اوہ بالڑی وڈی ہووے گی تے پنجابی ونجابی تے سمجھو گئی! قصور تاں اصلی اوہ ٹھیٹھ پنجابی بولن والے ماں پیو دا اے نا؟ اوہ کڑی ہن ماشاء اللہ اک بیٹی دی ماں اے، میاں بیوی سعودی عرب وچ رہندے نیں۔ اوس دا سوہرا خالص پنجابی بولن والا بندہ اے، میں اس نوں وی ذاتی طور تے جاندا آن۔ دو تن مہینے ہوئے نیں کڑی ( پجابی وجابی) دو مہینے لئی پاکستان آئی تے ساڈے گھر وی آئی۔ اپنی پھل بھر بچی نال اوہ پنجابی لہجے والی اردو وچہ گل کردی سی، میں مذاق نال پچھیا: کیوں بئی؟ پنجابی آئی کہ نہیں؟ بولی:’’سمجھ لیتی ہوں بول نہیں سکتی‘‘۔ دسو اسیں سرکار نوں کیہ کہئے!
میرا اِک سجن جہڑا پنجابی بول لیندا اے، نہ لکھ سکدا اے نہ پڑھ سکدا اے، اردو انگریزی اوہد بڑی مضبوط اے، اک دن بڑا سینہ پھلا کے کہن لگا ’’اسیں پنجابی آں سر جی! مینوں اپنے پنجابی ہون تے مان اے‘‘۔ میں کہیا: ’’یار، کاہدا مان کردا ایں پیا، تیرے ماں پیو پنجابی بولدے سی، توں وی بول لیندا ایں، اوہ وکھری گل اے تیری پنجابی وچہ پنجابی گھٹ تے انگریزی اردو بہتی ہوندی اے، نہ توں لکھ سکدا ایں نہ پڑھ سکدا ایں۔ پنجابی نوں چھڈ دین دا مان کردا ایں تے پھر ٹھیک اے، کیتی رکھ!‘‘ بعد وچہ کیہ ہوئیا بیتیا، اوہنوں چھڈو۔
اک وضاحت ضروری ہو گئی اے ایتھے۔ میریاں گلاں تو ں ایہ بالکل وی گمان نہ کیتا جاوے بئی میں اردو توں بے زار آں۔ میرے اردو محفل والے، فیس بک والے، القرطاس والے، مجلس ادب والے، حلقہ تخلیق ادب والے، صریرِ خامہ والے، سب جاندے نیں مینوں، میں اردو لئی وی اپنی ہمت نالوں ودھ کے کم کر رہیا آں، دوجیاں نال مینوں غرض نہیں۔ اک گل سناواں اردو دے حوالے نال؛ اک دوست دی پنجابی پوٹھوہاری شاعری دی کتاب آئی، کتاب دی تقریب شاعر دے آبائی شہر گوجرخان دی اک پنجابی پوٹھوہاری ادبی تنظیم نے کرائی۔ تنطیم دے کرتا دھرتا اک بابا جی سن، اوہناں نے بڑے دھڑلے نال اعلان کر دتا بئی ایس اجلاس وچہ جہڑے مضمون پیش کیتے جان پنجابی پوٹھوہاری وچہ کیتے جان، جہڑی گل بات سٹیج تے کیتی جاوے اوہ بھی پنجابی پوٹھوہاری وچہ کیتی جاوے، کسے اردو دی ایتھے کوئی گنجائش نہیں۔ میرا دل بڑا خراب ہوئیا سوچیا، اپنے ٹیکسلا والے سنگیاں نوں نال لئیے تے چلئیے۔ میرا ناں پروہنیاں وچہ سی، مینوں سٹیج تے بلایا جانا وی طے ہو چکیا سی۔ جدوں میری واری آئی تے میں کتاب دے بارے اپنے لکھے ہوئے اشاریاں نوں چھڈ دتا تے باباجی دی افتتاحی تقریر دا اپنے ولوں بھرواں پر شائستہ جیہا جواب دتا۔ میرے توں بعد اک مقامی پروفیسر صاحب دی واری سی، اونہاں نے گل بات کیتی تاں پوٹھوہاری وچہ، پر، بابا جی نوں کھریاں کھریاں سنائیاں۔ اجلاس دے صدر اک مقامی سیاست دان سن، اوہناں نے ساری تقریر اردو وچہ کیتی ۔

ایہ کچھ ہڈ بیتی وچے آ گئی، جے اوازاری ہوئی ہووے تے معذرت چاہندا آں۔ میرا مقصد پنجابی تے اردو دے حوالے نال وکھو وکھ رویّاں دیاں جیوندیاں جاگدیاں مثالاں پیش کرنا سی

 

[دوست]

اسیں جیس ماحول وچ رہندے آں، اینہوں سماجی لسانیات دی زبان وچ کثیر زبانی کہیا جاندا اے۔ دنیا وچ بہت گھٹ ایسے ملک یا علاقے نیں جتھے اک زبان بولی جاندی ہووے، اکثر اے ہندا اے کہ ایک توں زیادہ زباناں بولیاں جاندیاں نیں۔ روزمرہ جندڑی دے موقیاں تے اسیں اک زبان بولنا سکھ جاندے آں۔ ساڈے ایتھے پنجاب وچ تین زباناں نیں: اردو ،انگریزی تے پنجابی۔ پنجابی اسیں گھراں وچ بولدے آں، اردو اسیں سکولاں کالجاں وچ بولدے آں تے لکھدے وی آں، تے انگریزی بہت فارمل موقیاں تے بولی جاندی اے جداں ملٹی نیشنل کمپنیاں دی میٹنگ وغیرہ۔ ساڈے نال مسئلہ اے ہوریا اے کہ زباناں دا توازن خراب ہوریا اے۔ انگریزی نوں فارمل تو گھٹ فارمل ول دھکا لگ رہیا اے۔ انگریزی ہن اردو دی جگہ لے رئی اے، انگریزی تعلیم دی زبان بن رئی ہے جد کہ اردو تعلیم دی زبان سی۔ اردو ہن تعلیم دی زبان توں روزمرہ دی زبان بن رئی اے۔ سانوں اردو دی لوڑ بہتی لگدی اے پئی اردو نوں سارا پاکستان سمجھ لیندا اے، تے میڈیا دی زبان وی اے، تے نالے پنجاب وچ وی لوگ اینہوں سمجھ لیندے نیں۔ دوجی وجہ اردو نال جڑیا سوشل سٹیٹس اے۔ اینہوں ہن چنگے لوگاں دی زبان سمجھیا جاندا اے، چنگے لوگ مطلب امیر، ہائی سوشل سٹیٹس والے۔ جد کسے زبان دے نال سماجی عزت جڑ جاندی اے تے عوام اونہوں ہی سکھدے نیں۔ ایسے لئی ساڈی عوام اپنے بچےآں نوں پنجابی نئیں سکھاندی۔ ہن پنجابی ماں پیو تک رہندی جاندی اے۔ بچےآں دی ماں بولی نئیں بندی بلکہ او اپنے ایدھروں اودھروں سکھدے نیں، یاراں دوستاں کولوں، محلے داراں کولوں، ماں پیو کولوں (جد او آپس وچ پنجابی وچ گل کردے نیں) تے نچلے درجے دے ملازماں کولوں۔ بچے پنجابی سمجھ لیندے نیں بول نئیں سکدے، جے بول سکدے وی نیں تے بولنا چاہندے نئیں، جد اوہناں دا کم اردو نال سردا اے تے پنجابی دی لوڑ ای کی اے۔ ایس ساری سچوئیشن نوں اسیں سماجی لسانیات وچ زبان دے مرن والا پہلا پگ کہندے آں۔ زبان پہلے کجھ موقیاں تے بولی جارہی ہندی اے پر اوہدی جگہ ہولی ہولی دوجی زبان لے لہندی اے۔ پنجابی نال اے ہو ای ہوریا اے، جتھے کل پنجابی بولی جاندی اے اوتھے اردو بولی جان لگ پئی اے تے اے سلسلہ ودھ ریا اے۔ فیر سٹیج اے آندی اے کہ ماں پیو اپنے بچےآں نال دوجی زبان وچ گل کرن لگ پیندے نیں۔ اے ہو کجھ اج پنجابی نال ہوریا اے۔ جد بچےآں دے نال اردو وچ گل کراں گے تے اونہاں دی مادری زبان اردو ہوئے گی، پنجابی نئیں۔ پنجابی اونہاں دے ماں پیو دی زبان اے اونہاں دی نئیں۔ جد ایک نسل نوں پنجابی سکھن دے ڈکا لگ گیا تے سمجھ لو ایک نسل تے آکے زبان رک گئی۔ زبان اوس نسل لئی مرگئی سمجھو۔ ساڈے اج دے بچے اگرچہ پنجابی سمجھدے نیں پر او بولدے نئیں یا بول نئیں سکدے۔ اگلی سٹیج وچ اے سمجھ وی چلی جائے گی۔ او اپنے بچےآں نال اردو وچ گل کرن گے، تے آپس وچ وی اردو وچ گل کرن گے۔ تیسری نسل دے بچےآں نوں پنجابی دی سمجھ وی نئیں ہووے گی تے اوس گھر وچوں پنجابی دا صفایا ہوجائے گا۔ اے ساری کھیڈ اے۔ اسیں پہلے ہی پہلیاں دو سٹیجاں دے وچکار کھڑے آں۔ جے اسیں اینہوں نا روکیا تے پنجابی لگی جاندی اے۔
پنجابی نال ایس کھلواڑ دی وڈھی وجہ زباناں دا توازن وگڑنا اے۔ انگریزی نوں تعلیم دی زبان تے ودھ ان فارمل موقیاں سے ورتیا جاریا اے۔ اردو نوں وی ایسے طرح تھلے نوں لیایا جاریا اے، اردو ہن زیادہ ان فارمل موقیاں تے بولی جاندی اے۔ تے پنجابی جیہڑی کدی گھر دی یعنی ان فارمل موقیاں دی زبان سی ہن اردو اوہدی جگہ پوری کردی اے۔ ساڈا ذخیرہ الفاظ اردو اے، ساڈے جملے تے گرامر کدی اردو ہوجاندی اے، جیہڑی شے رہ گئی اے او پنجابی دیاں آوازاں نیں جیہڑیاں اسیں اردو دے لفظاں تے لا کے اوہناں نوں پنجابی کرلینے آں۔ پنجابی دا نقصان سب توں بہتا شہراں وچ ہوریا اے لاہور، فیصل آباد ورگے شہراں وچوں پنجابی مٹ رئی اے، مٹ چکی اے تے اے سلسلہ ہولی ہولی ودھ رہیا اے۔ سانوں سوچناں پیناں اے کہ کداں اسیں زباناں دے ایس توازن نوں قابو رکھیے تاں جے ساڈی بولی وی سلامت رہوے تے باقی زباناں وی۔ اسیں اردو یا انگریزی دے خلاف نئیں، پر ہر زبان دی جگہ ہونی چائیدی اے۔ گھر وچ پنجابی بولی جاوے، قومی سطح تے کمیونیکیشن اردو وچ ہووے تے عالمی سطح تے انگریزی وچ۔ جد کہ ایسا بالکل نئیں ہوریا۔
اگلی نشست وچ پنجابی دے رسم الخط تے کجھ کہن دی کوشش کراں گا۔

 

[محمد یعقوب آسی]

معاشرتی تبدیلیاں دے پچھے کئی چیزاں ہوندیاں نیں۔ میرے دوست نیں اونہاں دا ویروا کیتے بغیر سامنے سامنے دی صورت کامیابی نال پیش کیتی اے۔ گلاں اونہاں دیاں دل نوں لگدیاں نیں۔
سانوں اڈیک رہوے گی۔

 

[محمد یعقوب آسی]

دوست ہوراں دی ایس گل نال مینوں پورا اتفاق اے بئی املاء اکو جیہی ہونی چاہی دی اے، علاقائی تلفظ جیہڑا وی بنے۔ ایتھوں اسیں اک اصطلاح وی لے سکدے آں: *کسے ’’زبان‘‘ دے اکو املاء وچہ لکھے ہوئے لفظ جدوں علاقائی لہجے دے زیرِ اثر وکھ انداز وچہ ادا کیتے جان یا بولے جان تے اوس علاقائی لہجے نوں ’’بولی‘‘ آکھیا جاوے، وکھری زبان نہ سمجھیا جاوے۔* اسیں ایس تعریف نوں تسلیم کر لئیے تے پنجابی دے علاقائی لہجیاں یا بولیاں وچ کار کوئی جھگڑا نہیں رہوے گا۔ دوست کیہ کہندے نیں؟ رہی تہاڈی دوجی گل ’’پین‘‘ تے ’’بھین‘‘ والی، ایہدا تاں بڑا سوکھا تے سدھا جیہا حل اے۔ تسی لفظ ’’بھین‘‘ لکھو تے ادا اُنج کروں جیویں تہاڈا مقامی لہجہ کہندا اے۔ میں اردو پنجابی بول چال دی مثال دیاں گا۔ اردو وچہ اسیں لکھدے آں: بھرتی، جھاڑو، دھوبی، ڈھول، گھر؛ تے ایہو ای لفظ جدوں اسیں پنجابی دے ماجھی لہجے وچہ ادا کردے آں تے : بھرتی وچہ بھ دی آواز جھٹکے والی پ، جھاڑو وچہ جھ دی آواز جھٹکے والی چ، دھوبی وچہ دھ دی آواز جھٹکے والی ت، ڈھول وچہ ڈھ دی آواز جھٹکے والی ٹ،گھروچہ گھ دی آواز جھٹکے والی ک؛ بن جاندیاں نیں۔
نوٹ: ایس لکھی ہوئی گل بات وچہ کوئی صوتی فائل شامل نہیں، لہٰذا ایس توں ودھ وضاحت نال بیان کرنا مینوں اوکھا لگ رہیا اے۔ ہاں اِک طریقہ ہے وے۔ جے اِن پیج وچہ ورتیا جان والا نکو جیہا دائرہ یونی کوڈ وچہ صحیح مقام تے ڈھل جاوے تے ایہناں لفظاں دی آواز نوں سمجھان واسطے انج بیان کیتا جا سکدا اے: بھرتی، پْرتی؛ جھاڑو، چْاڑو؛ دھوبی، تْوبی؛ ڈھول، ٹْول؛ گھر، کْر۔پر، ایہدے وچہ وڈا مسئلہ اوہو ای آ جاندا اے جدھر دوست ہوری اشارہ کر چکے نیں۔ سرگودھی، ملتانی، ریاستی پنجابی وچہ ایہ نکو دائرے والے اکھر بے کار ہون گے۔ ایس لئی اردو وچہ لکھے جان والے دو چشمی ھ والے اکھر ہی درست رہن گے، پڑھن والا جیویں دل منے پڑھے پیا۔ یاد رہوے کہ سابقے لاحقے توں وکھ جے دوچشمی ھ والے اکھر لفظ دے وچ کار یا آخر تے آون تے ایہناں دی صوتیت اردو والی ہی رہندی اے۔

محمد وارث ہوراں دی گل دا آسان جواب ایہ وے بئی جے پنجابی املاء اک فارمولے دے مطابق ہو جاوے تے پڑھن وچہ اول تے کوئی اوکڑ ہووے گی نہیں، جے ہووے گی وی تے اک دو تحریراں پڑھن توں بعد قاری اوس اک فارمولے دے مطابق ای اونہاں نوں سوکھا سوکھا پڑھدا ٹریا جاوے گا۔ رہی گل سکولاں وچ پنجابی پڑھان والی تے ایہ کوئی اچرج گل نہیں سی جس تے عمل نہ ہو سکدا۔ ایوان تے قلمدان تاں پنجاب دے اونہاں پتراں کول نیں جنہاں نوں ماں دی گود وچہ انگریزی ملی سی، اردو وی اونہاں نے رومن وچہ پڑھی اے، پنجابی اوہ کتے کتے فیشن دے طور تے بولدے نیں،اوہناں نوں پنجابی دی لوڑ کیہ اے؟ مینوں یاد اے، اک واری سرکاری سکولاں وچہ پنجابی قاعدے دا رولا پیا سی، تے پھر اوہو لمی ڈوہنگی چپ۔ محمد وارث صاحب، یا تے تسی وزیرِ تعلیم بنو یا میں بناں تے پھر رب کرائے سانوں چیتے وی رہ جاوے بئی کدی ساڈے دل وچہ پنجابی دا درد ہوندا سی، تے خبرے پنجابی تعلیم دا مڈھ بجھ جاوے۔جیہڑی تھوڑی بہت پنجابی تسی ادب وچہ ویکھ رہے او، ایہ غریب مسکین اہلِ علم دے دم نال ای اے نا!

مٹھیاں سلونیاں دے نال نال کچھ اپنے موضوع دی گل وی چلدی رہوے۔ پنجابی تے اردو دے وچکار بڑیاں سانجھاں نیں۔ اینہاں دونہاں زباناں وچہ جملے دی ساخت، اسم فعل حرف فاعل مفعول، فعل ناقص، ترکیب اضافی توصیفی عطفی عددی، واحد جمع، مذکر مؤنث سے سارے قاعدے اکو مکو نیں۔ اسیں ایویں برائے نام تبدیلی کر کے اردو دی گرامر پنجابی تے لاگو کر سکدے آں۔ فرق صرف محاوریاں تے ضرب الامثال وچہ کدھرے آندا اے جیہڑا قواعد دا نہیں علمِ بیان دا شعبہ اے۔میری ایس گزارش نوں ٹیسٹ کیتا جا سکدا اے، تے اردو قواعد نوں ضرورت دے مطابق ویکھیا پرکھیا جا سکدا اے۔

 

[الف نظامی]

مینوں ایس گل تے ہمیش فخر رہوے گا کہ اج تو پہلوں دی میری ڈائری تائب جی ہوراں بڑے گَوہ نال پڑھی۔
میں عرض کیتا: " جناب ایہدے وچوں غلطیاں کڈھنیاں نیں۔"
جناب نے ڈائری دا بہت سارا حصہ پڑھ لیا ہویا سی۔ جواب وچ فرمایا : " ایہ کم ٹھیک اے ، غلطیاں نہ ہون تے اسی کولوں غلطیاں پا کے کڈھیئے!"
آپ ہمیش ای نویں لکھن والے نوں ہلا شیری دیندے نیں۔ دوسرے ادیباں نالوں ایہ گل تائب صاحب نوں نویکلا کر دی اے۔
اک توں زیادہ واری ڈائری دی اصلاح واسطے عرض کرن تے راقم الحروف ولوں کیتی گئی بعض لفظاں دی لکھائی دی آپ اصلاح فرمائی۔
مثال دے طور تے لفظ "وچ" دی صحیح شکل "وا" تے " چے " نال ( وچ ) اے۔ ایس لفظ نوں "وچہ" لکھنا ٹھیک نہیں۔
ایسے طرح "نہ" نوں خواہ مخواہ "نانہہ" لکھن دی لوڑ نہیں۔ ہاں جے ایہ لفظ شعراں وچ وزن دے لحاظ نال "نانہہ" استعمال ہویا ہووے تاں فر "نانہہ" ہی لکھیا جاوے گا۔
"آئیا" تے "کھوائیا" غلط اے۔ ایہدی تھاں "آیا" تے "کھوایا" لکھ دینا کافی اے۔ آپنے دی تھاں "اپنے" لکھنا چاہی دا اے۔
لفظ "ماں" تے "گاں" دی جمع لکھن لگیاں اک نون غنہ گر جائے گا یعنی "مانواں" تے "گانواں" دی تھاں "ماواں" ، "گاواں" وغیرہ لکھنا چاہی دا اے۔
لفظ "طرح" نوں لکھن وچ "طرح" لکھیا جاوے ، پڑھن تے بولن وچ "طراں" یا "طرحاں" وغیرہ جویں وی بولیا جاوے ، ٹھیک اے۔
آپ دا تعلق پنجاب یونیورسٹی دے شعبہ پنجابی ، خاص کر پنجابی املا بورڈ نال اے۔ ایس کرکے آپ دی تعلیمات تے عمل ساڈے واسطے پنجابی لکھن وچ سرخروی دا سبب اے۔

روز واز ڈائری دے کجھ ورقے از اصغر علی نظامی ، فیصل آباد ۔۔۔ مہنیہ وار پنجابی انٹرنیشنل (حفیظ تائب نمبر) جنوری 2006

کجھ عرصہ پہلاں بزار وچ ہک گڈی ویکھی جس دے پچھلے شیشے تے لکھیا سی
"ایہہ تے پڑھیا ای نیں جاندا"

 

[PuRe_oNe]

جے کوئی میرا ویر ایس گل تے وی غور کرے کہ گورمکھی اچ پنجابی تے ساڈے عربی رسم الخظ (دوسرے لفظاں اچ اردو) دے الفاظ اچ کی فرق اے تے شاید ایس مسئلے دا کُجھ حل نکل سکے۔ میری معلومات ایس بارے محدود نے ایس لئی تہانوں زحمت دے ریاں۔۔۔۔۔

 

[دوست]

فارسی رسم الخط دے بارے اے عرض کراں گا کہ عربی وچ، جے میں غلط نئیں تے، کئی ساریاں آوازاں نیں۔ جداں ظ واسطے ہک آواز اے، ض واسطے اک، تے ز واسطے اک آواز اے۔ پر اردو وچ ایداں دا کوئی چکر نئیں۔ ساڈے کول ز، ض، ظ، ذ نیں تے اونہاں دی آواز اکو ای اے۔ اینہاں دی املاء وکھری پر بولی اکو ای اے۔ اے ہو گل ای میں پنجابی واسطے کہواں گا پئی پنجابی وچ وی اینے سارے (وادھو) حرفاں لئی ہک آواز اے۔ پنجابی دا اہل زبان ہندیاں مینوں تے اے ہو ای لگیا اے۔ گورمکھی وچ مینوں جیہڑی گل چنگی لگی اے، او اے ہے کہ اوتھے ایک حرف لئی ایک آواز اے کوئی وادھو حرف نئیں ہیگا۔ اے ہو حال ہندی دی دیوناگری لپی دا اے۔ ایدے نقصان وی ہوون گے پر گل اے وے کہ اے رسم الخط زبان دی آوازاں نوں نظراں ہیٹھ رکھ کے بنائے گئے نیں۔ خیر چنگا اے یا نئیں مسئلہ اے وے کہ پنجابی نوں اگر کوئی جاندا اے تے او سکھاں دی وجہ توں۔ اور پنجابی دا کوئی اگر رسم الخط اگر یورپی یا دوجے جاندے نیں تے او گورمکھی اے۔ سانوں ایس بارے وچ سوچنا پینا اے، سکھاں نے پنجابی تے اینی توجہ دتی پر اسیں اردو تے انگریزی دے پچھے اپنی ماں بولی نوں چھڈ دتا۔ اج اے حال اے کہ میں جد مترجم دا کم کرداں تے مینوں مل والا نوے فیصد کم گورمکھی پنجابی دا ہندا اے جنہوں میں چھڈ دناں۔
املاء دی گل نوں اگے لے کے چلدیاں ہویاں اگر اسیں پنجابی دے ہیلپنگ وربز ول ویکھیے (جداں اردو وچ ہے، ہو، ہیں ) تے اسیں انیہاں نوں بولدے آں: اے، ایں پر ایداں ای لکھ وی جائیدا اے۔ پر جتھے تک مینوں یاد پیندا اے گورمکھی وچ 'اے' نوں 'ہے' لکھیا جاندا اے۔ اردو دی 'ہے' وانگوں۔ ایس بارے کجھ غور کرو۔