فارسی زبان و ادب بانیِ جمہوریۂ آذربائجان محمد امین رسول زادہ کی نظر میں

حسان خان

لائبریرین
۱۹۱۸ء میں جمہوریۂ آذربائجان کی بنیاد رکھنے والے اور مُلکِ ہٰذا کے اولین صدر محمد امین رسول زادہ عثمانی استانبول سے طبع ہونے والے مجلّے 'سبیل الرَّشاد' میں ۱۵ شوّال ۱۳۳۰ھ/۲۶ ستمبر ۱۹۱۲ء میں شائع ہونے والے اپنے مقالے 'ایران نه‌دیر؟' (ایران کیا ہے؟) کے اختتام میں لکھتے ہیں:

"ایران اُدَباس
ې‌نېن شرق عالمینده، خصوصییله جهانِ اسلام‌داکی موقعِ بلندلری داهی هیچ بیر وقت نظرِ دقّت و تتبّع‌دان دور توتولمامالې‌دېر. فردوسی‌لر، ملّای رومی‌لر، سعدی‌لر، حافظ‌لار یئتیشتیرمیش اۏلان بو مملکت اۏ دُهاتِ قلمین یۆکسک‌لیک‌لری سایه‌سینده لسانِ فارسی‌یی احیاء ائدرک اۏنو شرقین فرانسېزجاسې موقعینه اِصعاد ائتتیرمیش‌لردیر. بو بۆیۆک ادبیاتېن عثمانلې ادبیاتېنه ائتتیڲی تأثیر معلوم‌دور. بیر وقت دولتِ عثمانیه‌نین محرّراتِ رسمیه‌سی فارسی اۏلدوغو گیبی، یاووز سلطان سلیم‌ین فارسیجه انشاء ائتتیڲی اشعارې دا مشهوردور. نامق کمال بك، تۆرکلرین او بۆیۆک شاعرِ آتش‌زبانې‌نېن یازېلارېندا، یونانلې‌لارېن هومرینه مقابل اولان شه‌نامه صاحبی ابوالقاسم فردوسی‌نین روحو و اۏنون سلاستِ انشاء و مهابتِ شعریّه‌سی تظاهر ائتمک‌ده‌دیر: نامق کمال مرحومون شه‌نامه‌یی ازبر بیلدیڲی معروفِ خواصّ‌دیر.
خلاصه یونانستان مدنیّتی و یونان قومی آوروپا عالمِ خرستیانی‌سینجه نه گیبی بیر شهرته صاحب ایسه، شرق و عالمِ اسلامجه دا ایران اؤیله بیر عنعنهٔ تاریخیّه‌یه مالک‌دیر."

"İran üdebasının şark âleminde, hususiyle cihan-ı İslam'daki mevki'-i bülendleri dahi hiç bir vakit nazar-ı dikkat ve tetebbu'dan dûr tutulmamalıdır. Firdevsîler, Molla-yı Rumîler, Sa'dîler, Hafızlar yetiştirmiş olan bu memleket o dühât-ı kalemin yükseklikleri sayesinde lisan-ı Farisîyi ihya ederek onu Şarkın Fransızcası mevki'ine is'ad ettirmişlerdir. Bu büyük edebiyatın Osmanlı edebiyatına ettiği te'sir ma'lumdur. Bir vakit devlet-i Osmaniye'nin muharrerat-ı resmiyyesi Farisi olduğu gibi, Yavuz Sultan Selim'in Farisice inşa ettiği eş'arı da meşhurdur. Namık Kemal Bey, Türklerin o büyük şa'ir-i ateş-zebanının yazılarında, Yunanlılar'ın Homer'ine mukabil olan Şehname sahibi Ebu'l Kasım Firdevsî'nin ruhu ve onun selaset-i inşa ve mehabet-i şi'riyyesi tezahür etmektedir: Namık Kemal merhumun Şeh-nâme'yi ezber bildiği ma'ruf-ı havassdır.
Hülasa Yunanistan medeniyyeti ve Yunan kavmi Avrupa âlem-i hıristiyanîsince ne gibi bir şöhrete sahip ise, Şark ve âlem-i İslamca da İran öyle bir an'ane-i tarihiyyeye maliktir."


"عالمِ شرق، خصوصاً جہانِ اسلام میں، اُدَبائے ایران کے بلند مرتبے کو بھی نظرِ توجہ و تفحّص سے ہرگز دور نہیں کرنا چاہیے۔ فردوسیوں، رُومیوں، سعدیوں اور حافظوں کو پرورش کرنے والی اِس مملکت نے اُن اُستادانِ قلم کی بلندیوں کی بدولت زبانِ فارسی کو احیاء کرتے ہوئے اُس زبان کو مشرق کی فرانسیسی جیسے اعلیٰ درجے تک پہنچا دیا ہے۔ اُس عظیم ادبیات کی عثمانی ادبیات پر تأثیر و نفوذ معلوم ہے۔ ایک زمانے میں دولتِ عثمانیہ کے رسمی نوشتہ جات کی زبان کا فارسی ہونا، اور اِسی طرح یاووز سلطان سلیم کے فارسی میں انشاء کیے گئے اشعار بھی معروف و مشہور ہیں۔ تُرکوں کے عظیم شاعرِ آتش زباں نامق کمال بیگ کی تحریروں میں، یونانیوں کے ہومر سے مقابلہ کرنے والے صاحبِ شاہنامہ ابوالقاسم فردوسی کی روح اور اُن کی سلاستِ انشاء و عظمتِ شعری ظاہر ہوتی ہے: خواصّ کو علم ہے کہ مرحوم نامق کمال شاہنامہ کو ازبر جانتے تھے۔
القصّہ، یورپ کے عالمِ مسیحیت میں تمدنِ یونان اور قومِ یونان جیسی شہرت رکھتی ہے، مشرق اور عالمِ اسلام میں ایران ویسی ہی ایک تاریخی روایت کا مالک ہے۔"

[محمد امین رسول‌زاده، ایران نه‌دیر؟، سبیل‌الرَّشاد، شوّال ۱۳۳۰ھ/۲۶ ستمبر ۱۹۱۲ء]
 
آخری تدوین:

حسان خان

لائبریرین
اِسی مقالے میں ایران کی توصیف کرتے ہوئے محمد امین رسول زادہ لکھتے ہیں:

"اعصارِ قدیمه‌سینده بؤیله بیر عنعناتِ قهرمانانه‌یه مالک اۏلان ایران، بعد الاسلام داهی شانلې عنعنه‌لره مالک‌دیر. بو دورهٔ تاریخ‌ده داهی ایران، جهانِ اسلامیت و انسانیت‌ده بیر صفحهٔ شان و شرافت صاحبی‌دیر. هله اسلامیت‌دن سونرا ایرانېن مشیمهٔ فیّاضېندان دوغان داهیانِ علم و ادب اِلی الابد ایرانېن مدارِ فخر و مباُهاتی اولاجاق‌لاردېر.
محرّرین‌دن بیریسی؛ "عربلار اسلامیتین مولّدی، ایرانلې‌لار مربّی‌سی، تۆرک‌لر ده مدافعی‌دیر" دئمیش ایدی. محرّرِ محترم اربابِ علم و تدقیقه مجهول بیر حقیقتی کشف دئڲیل‌سه ده مللِ اسلامیه‌نین اسلامیته نه درجه‌ده علاقه‌دار اولدوقلارېنې تعریف ایچین پک مناسب بیر تعبیر بولموشلاردېر.
ائوئت، اسلامیت و عالمِ اسلامېن ان بۆیۆک مربّی‌لری عدّ ائدیلن رازی، بیضاوی، فیروزآبادی، ابنِ سینا، ابنِ حاجب، زمخشری، غزالی گیبی اسلامیتین بیرر رکنِ رکینی اۏلان فُضَلایِ بنام هپ ایرانېن یئتیشتیرمیش اۏلدوغو معلّم‌لردیر."

"A'sâr-ı kadimesinde böyle bir an'anât-ı kahramananeye malik olan İran, ba'de'l-İslam dahi şanlı an'anelere maliktir. Bu devre-i tarihte dahi İran, cihan-ı İslamiyyet ve insaniyyette bir safha-i şan ve şerafet sahibidir. Hele İslamiyyet'ten sonra İran'ın meşime-i feyyazından doğan dahiyan-ı ilm ü edeb ile'l-ebed İran'ın medar-ı fahr ü mübahâti olacaklardır.
Muharririnden birisi; "Araplar İslamiyyet'in müvellidi, İranlılar mürebbîsi, Türkler de müdafi'îdir" demiş idi. Muharrir-i muhterem erbab-ı ilm ve tedkike meçhul bir hakikati keşf değilse de milel-i İslamiyye'nin İslamiyyet'e ne derecede alakadâr olduklarını ta'rif için pek münasip bir ta'bir bulmuşlardır.
Evet, İslamiyyet ve âlem-i İslamın en büyük mürebbîleri addedilen Razî, Beyzavî, Firuz-abadî, İbn-i Sina, İbn-i Hacib, Zamahşerî, Gazali gibi İslamiyet'in birer rükn-i rekini olan fuzelâ-yı benam hep İran'ın yetiştirmiş olduğu mu'allimlerdir."


"اپنے قدیم ادوار میں ایسی پہلوانانہ روایات کا مالک ایران، بعد از اسلام بھی ذی شان روایات رکھتا ہے۔ اِس دورۂ تاریخ میں بھی ایران، اسلامی و انسانی جہان میں ایک مرحلۂ شان و شرافت کا مالک ہے۔ خصوصاً، بعد از اسلام ایران کے رَحِم فیّاض سے متولّد ہونے والے دانشمندانِ علم و ادب تا ابد ایران کے لیے باعثِ فخر و مُباہات رہیں گے۔
ایک مصنّف نے کہا تھا: "عرب اسلام کے مولّد، ایرانی اُس کے مُربّی، جبکہ تُرک اُس کے مدافع ہیں۔" مصنّفِ محترم نے خواہ ایسی کسی حقیقت کا کشف نہ کیا ہو جو اربابِ علم و تدقیق کے علم میں نہ تھی، لیکن اُنہوں نے مِلَلِ اسلامیہ کے اسلام کی نسبت تعلق رکھنے کے مختلف درجوں کو بیان کرنے کے لیے ایک بالکل مناسب تعبیر تلاش کی ہے۔
ہاں، اسلام اور عالمِ اسلام کے بزرگ ترین مُربّیوں میں شمار ہونے والے رازی، بیضاوی، فیروزآبادی، ابنِ سینا، ابنِ حاجب، زمخشری، غزالی جیسے فُضَلائے نامور، جن میں سے ہر ایک فرد اسلامیت کا رُکنِ رکین ہے، تمام کے تمام ایران کے پرورش کردہ معلّمین ہیں۔"

[محمد امین رسول‌زاده، ایران نه‌دیر؟، سبیل‌الرَّشاد، شوّال ۱۳۳۰ھ/۲۶ ستمبر ۱۹۱۲ء]
 
آخری تدوین:

حسان خان

لائبریرین
مجھے اِس مقالے کی یہ سطریں بھی پسند آئی ہیں، کیونکہ اِن میں محمد امین رسول زادہ نے اِس چیز کا ذکر کیا ہے، جس سے اکثر غیر ایرانی ناواقف ہیں، کہ ایران میں صرف فارسی گو 'فارس' ہی نہیں رہتے، بلکہ یہ تُرکوں کا بھی وطن ہے جن کی مادری زبان وہی ہے جو اناطولیہ میں بولی جاتی ہے۔ محمد امین رسول زادہ خود ایک قفقازی آذربائجانی تُرک تھے، لیکن وہ استانبول کے مجلّوں اور اخباروں میں لکھا کرتے تھے، کیونکہ آذربائجانی اور عثمانی تُرک ہم زبان تھے۔

"ایران اهالیسی باشلېجا ایکی قسمه آیرېلېر، بونلاردان بیر قسمې فارسلار (فُرسلر)، دیگر قسمې دا تۆرکلردیر. بو ایکی عنصرِ مُهمدن باشقا: کُردلر، عربلار، ارمَنیلر، لُرلار و سایر بیر تاکېم اوفاق عناصر و اقوام داهی موجوددور. فقط بونلار نظرِ اهمیّته آلېنمایاجاق درجه‌ده آزدېرلار."

"İran ahalisi başlıca iki kısma ayrılır, bunlardan bir kısmı Farslar (Fürsler), diğer kısmı da Türklerdir. Bu iki unsur-ı mühimden başka: Kürtler, Araplar, Ermeniler, Lurlar ve sair bir takım ufak anasır ve akvam dahi mevcuttur. Fakat bunlar nazar-ı ehemmiyete alınmayacak derecede azdırlar."


"اہلِ ایران بنیادی طور پر دو حصّوں میں منقسم ہیں، اُن میں سے ایک حصہ فارس، جبکہ دیگر حصّہ تُرک ہیں۔ اِن دو اہم عناصر کے علاوہ: کُرد، عرب، ارمَنی، لُر اور دیگر کُوچک عناصر و اقوام بھی موجود ہیں۔ لیکن اُن کی تعداد اتنی زیادہ نہیں ہے کہ اُنہیں پُراہمیت سمجھا جائے۔"

[محمد امین رسول‌زاده، ایران نه‌دیر؟، سبیل‌الرَّشاد، شوّال ۱۳۳۰ھ/۲۶ ستمبر ۱۹۱۲ء]

ایران کی ۲۵٪ آبادی آذربائجانی تُرک ہے۔
 
آخری تدوین:
Top