حافظ شیرازی کی آرامگاہ پر دیوانِ حافظ سے فال گیری

[حسان خان]

ایران میں ۲۰ مہر (مطابق بہ ۱۲ اکتوبر) یومِ حافظ کے طور پر منایا جاتا ہے۔
خواجہ شمس الدین محمد حافظ شیرازی کے دیوان سے فال نکالنے کی روایت بہت قدیم ہے۔ حافظ شیرازی کے مقبرے پر آنے والے دیدار گروں سے خواہش کی گئی تھی کہ وہ دیوانِ حافظ سے اپنے لیے فال نکالیں اور اپنی فال کے شعر کو اپنے ہاتھوں سے لکھ کر اُس کے ہمراہ جہاں بھی چاہیں تصویر کھنچوائیں۔
تصاویر کا ماخذ: خبرگزاریِ مہر
تاریخ: ۱۲ اکتوبر ۲۰۱۲ء

خرم آن روز کز این منزلِ ویران بروم
راحتِ جان طلبم وز پیِ جانان بروم

ای هدهدِ صبا، به سبا می‌فرستمت
بنگر که از کجا به کجا می‌فرستمت

دریاست مجلسِ او دریاب وقت و دُر یاب
هان ای زیان‌رسیده، وقتِ تجارت آمد

یار مفروش به دنیا که بسی سود نکرد
آن که یوسف به زرِ ناسره بفروخته بود

یا رب این نوگُلِ خندان که سپردی به منش
می‌سپارم به تو از چشمِ حسودِ چمنش

مقیم بر سرِ راهش نشسته‌ام چون گرد
بدان هوس که بدین رهگذار بازآید

جنگِ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
چون ندیدند حقیقت رهِ افسانه زدند

بر سرِ آنم که گر ز دست برآید
دست به کاری زنم که غصه سرآید

دست از طلب ندارم تا کامِ من برآید
یا تن رسد به جانان یا جان ز تن برآید

سروِ چمانِ من چرا میلِ چمن نمی‌کند
همدمِ گل ‌نمی‌شود، یادِ سمن نمی‌کند

خلوت‌گزیده را به تماشا چه حاجت است
چون کویِ دوست هست، به صحرا چه حاجت است

بیا و کشتیِ ما در شطِ شراب انداز
خروش و ولوله در جانِ شیخ و شاب انداز
مرا به کشتیِ باده درافکن ای ساقی
که گفته‌اند نکویی کن و در آب انداز

زلف‌آشتفه و خَوی‌کرده و خندان‌لب و مست
پیرهن‌چاک و غزل‌خوان و صراحی در دست

خیالِ رویِ تو چون بگذرد به گلشنِ چشم
دل از پیِ نظر آید به سویِ روزنِ چشم

ای صبا نکهتی از کویِ فلانی به من آر
زار و بیمارِ غمم، راحتِ جانی به من آر

ای صبا، نکهتی از خاکِ رهِ یار بیار
ببَر اندوهِ دل و مژدهٔ دلدار بیار

خاتون نے دو مختلف غزلوں کے مصرعے مخلوط کر دیے ہیں۔

مژده ای دل که دگر بادِ صبا بازآمد
هدهدِ خوش‌خبر از طرفِ سبا بازآمد

ما بی‌غمانِ مست دل از دست داده‌ایم
هم‌رازِ عشق و هم‌نفَسِ جامِ باده‌ایم

بر آن چشمِ سیه صد آفرین باد
که در عاشق‌کُشی سحر‌آفرین است

زان یارِ دل‌نوازم شُکری‌ست با شکایت
گر نکته‌دانِ عشقی بشنو تو این حکایت

به خنده گفت که حافظ خدای را مپسند
که بوسهٔ تو رخِ ماه را بیالاید

عمری‌ست تا ز زلفِ تو بویی شنیده‌ام
زان بوی در مشامِ دلِ من هنوز بوست

هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق
ثبت است بر جریدهٔ عالم دوامِ ما

دارم از زلفِ سیاهش گِله چندان که مپرس
که چنان زو شده‌ام بی سر و سامان که مپرس

زاهد ار رندیِ حافظ نکند فهم چه شد
دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خوانند

ما را ز خیالِ تو چه پروایِ شراب است
خم گو سرِ خود گیر که خم‌خانه خراب است

خوش‌خبر باشی ای نسیمِ شمال
که به ما می‌رسد زمانِ وصال

ختم شد!

 

[محمد وارث]

حافظ کو ایسے ہی لسان الغیب نہیں کہتے۔ تصاویر ہی سے اندازہ لگائیے کیسے شکلوں پر منطبق ہوتے ہوئے اشعار نکلے ہیں

خاکسار کم و بیش ربع صدی قبل دیوانِ حافظ سے فال نکالنے کا شغل کیا کرتا تھا، کئی ایک دوستوں اور برزگوں کو دیوان سے فالیں نکال کر دی تھیں، ایک مستقل تحریر کا مواد ہے اس سینے میں، کبھی وقت ملا تو لکھوں گا

 

[فہد اشرف]

دیوانِ حافظ سے فال نکالنے کا طریقہ کیا ہے؟؟

 

[باسم]

اشعار کا ترجمہ بھی ہو جاتا ساتھ ہی

 

[حسان خان]

دیوانِ حافظ سے فال نکالنے کا طریقہ کیا ہے؟؟

اِس کتاب کے صفحہ ۲۰ سے۲۸ میں دیوانِ حافظ سے فال نکالنے کا ایک طریقہ بتایا گیا ہے:
https://archive.org/details/Deewan-e-hafizfarsiWithUrduTranslation

 

[حسان خان]

اشعار کا ترجمہ بھی ہو جاتا ساتھ ہی

تشریح و توضیح کے بغیر صرف ابتدائی لفظی ترجمے پر اکتفا کر رہا ہوں، کیونکہ اشعار کے مفاہیم زیادہ پیچیدہ نہیں ہیں:

خرم آن روز کز این منزلِ ویران بروم
راحتِ جان طلبم وز پیِ جانان بروم
خوشا وہ روز جب میں اِس منزلِ ویراں سے چلا جاؤں! راحتِ جاں طلب کروں اور جاناں کے پیچھے چلا جاؤں!

ای هدهدِ صبا، به سبا می‌فرستمت
بنگر که از کجا به کجا می‌فرستمت
اے ہدہدِ صبا، میں تمہیں 'سبا' بھیج رہا ہوں؛ دیکھو کہ میں تمہیں کہاں سے کہاں بھیج رہا ہوں۔
سبا = بلقیس کا شہر

دریاست مجلسِ او دریاب وقت و دُر یاب
هان ای زیان‌رسیده، وقتِ تجارت آمد
اُس کی مجلس بحر ہے، وقت نکالو اور گوہر پا لو؛ ہاں اے شخصِ زیاں رسیدہ، وقتِ تجارت (و نفع) آ گیا۔

یار مفروش به دنیا که بسی سود نکرد
آن که یوسف به زرِ ناسره بفروخته بود
(اپنا) یار دنیا کو مت بیچو کہ جس نے یوسف کو زرِ ناخالص کے عوض فروخت کیا تھا اُسے زیادہ فائدہ نہ ہوا۔

یا رب این نوگُلِ خندان که سپردی به منش
می‌سپارم به تو از چشمِ حسودِ چمنش
یا رب! یہ نوگلِ خنداں جو تم نے میرے سپرد کیا تھا، میں اُسے حاسدانِ چمن کی چشمِ بد کے باعث تمہیں سونپ رہا ہوں۔

مقیم بر سرِ راهش نشسته‌ام چون گرد
بدان هوس که بدین رهگذار بازآید
میں اُس کی راہ پر گرد کی مانند مقیم بیٹھا ہوں؛ اِس آرزو میں کہ وہ اِس رہ گذار پر دوبارہ آئے گا۔

جنگِ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
چون ندیدند حقیقت رهِ افسانه زدند
ہفتاد و دو ملت کی جنگ پر اُن سب کو معذور سمجھو؛ جب اُنہوں نے حقیقت نہ دیکھی تو افسانے کی راہ لی۔

بر سرِ آنم که گر ز دست برآید
دست به کاری زنم که غصه سرآید
میرا ارادہ یہ ہے کہ اگر مقدور و ممکن ہو تو کوئی ایسا کام کروں کہ غم کا خاتمہ ہو جائے۔

دست از طلب ندارم تا کامِ من برآید
یا تن رسد به جانان یا جان ز تن برآید
میں (اپنا) دست طلب سے نہیں اٹھاؤں گا تا وقتیکہ میری آرزو پوری نہ ہو جائے؛ یا تن جاناں تک پہنچ جائے یا جان تن سے باہر آ جائے۔

سروِ چمانِ من چرا میلِ چمن نمی‌کند
همدمِ گل ‌نمی‌شود، یادِ سمن نمی‌کند
میرا سروِ چمن کس لیے چمن کی رغبت نہیں رکھتا؟؛ (اور کس لیے وہ) گل کا ہمدم نہیں ہوتا اور سمن کی یاد نہیں کرتا؟

خلوت‌گزیده را به تماشا چه حاجت است
چون کویِ دوست هست، به صحرا چه حاجت است
خلوت گُزیدہ کو تماشے کی کیا حاجت ہے؟ جب کوئے دوست موجود ہے تو پھر صحرا کی کیا حاجت ہے؟

بیا و کشتیِ ما در شطِ شراب انداز
خروش و ولوله در جانِ شیخ و شاب انداز
مرا به کشتیِ باده درافکن ای ساقی
که گفته‌اند نکویی کن و در آب انداز
آؤ اور ہماری کشی کو شراب کے دریا میں ڈال دو؛ پیر و جوان کی جان میں خروش و ولولہ ڈال دو؛ اے ساقی، مجھے کشیِ شراب کے اندر پھینک دو، کہ کہا جاتا ہے کہ 'کوئی نیکی کرو اور آب میں ڈال دو'۔

زلف‌آشتفه و خَوی‌کرده و خندان‌لب و مست
پیرهن‌چاک و غزل‌خوان و صراحی در دست
آشفتہ زلف والا، عرق آلودہ، خنداں لب اور مست؛ چاک پیراہن والا، غزل خواں اور صراحی بدست۔۔۔۔۔

خیالِ رویِ تو چون بگذرد به گلشنِ چشم
دل از پیِ نظر آید به سویِ روزنِ چشم
جب تمہارے چہرے کا خیال گلشنِ چشم میں گذرتا ہے تو دل نظر کے عقب میں روزنِ چشم کی جانب آتا ہے۔

ای صبا نکهتی از کویِ فلانی به من آر
زار و بیمارِ غمم، راحتِ جانی به من آر
اے صبا! فلاں کے کوچے سے ذرا سا عطر مجھے لا دو؛ میں زار و بیمارِ غم ہو، کوئی راحتِ جاں مجھے لا دو۔۔۔۔

ای صبا، نکهتی از خاکِ رهِ یار بیار
ببَر اندوهِ دل و مژدهٔ دلدار بیار
اے صبا! خاکِ رہِ یار سے ذرا سا عطر لے آؤ؛ دل سے غم لے جاؤ اور دلدار کا مژدہ لے آؤ۔

مژده ای دل که دگر بادِ صبا بازآمد
هدهدِ خوش‌خبر از طرفِ سبا بازآمد
اے دل! مژدہ ہو کہ بادِ صبا دوبارہ آ گئی؛ ہدہدِ خوش خبر 'سبا' کی طرف سے دوبارہ آ گیا۔

ما بی‌غمانِ مست دل از دست داده‌ایم
هم‌رازِ عشق و هم‌نفَسِ جامِ باده‌ایم
ہم بے غم و مست اور ہاتھوں سے دل گنوا چکے لوگ ہیں؛ ہم عشق کے ہم راز اور جامِ بادہ کے ہم نَفَس ہیں۔

بر آن چشمِ سیه صد آفرین باد
که در عاشق‌کُشی سحر‌آفرین است
اُس چشمِ سیاہ پر صد آفرین ہو جو عاشق کُشی میں سحر آفرین ہے۔

زان یارِ دل‌نوازم شُکری‌ست با شکایت
گر نکته‌دانِ عشقی بشنو تو این حکایت
اُس یارِ دل نواز سے مجھے شکایت آمیز تشکر ہے؛ اگر تم عشق کے نکتہ دان ہو تو یہ حکایت سنو۔

به خنده گفت که حافظ خدای را مپسند
که بوسهٔ تو رخِ ماه را بیالاید
اُس نے تبسم کے ساتھ کہا کہ اے حافظ! خدارا یہ مت چاہو کہ تمہارا بوسہ ماہ کے چہرے کو آلودہ کر دے۔

عمری‌ست تا ز زلفِ تو بویی شنیده‌ام
زان بوی در مشامِ دلِ من هنوز بوست
مجھے تمہاری زلف سے خوشبو سونگھے ہوئے ایک عمر ہو گئی ہے؛ اُس خوشبو سے میرے دل کی ناک میں ہنوز خوشبو ہے۔

هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق
ثبت است بر جریدهٔ عالم دوامِ ما
جس کا دل عشق سے زندہ ہو گیا وہ ہرگز نہ مرے گا؛ جریدۂ عالَم میں ہمارا دوام ثبت ہے۔

دارم از زلفِ سیاهش گِله چندان که مپرس
که چنان زو شده‌ام بی سر و سامان که مپرس
مجھے اُس کی زلفِ سیاہ سے اِس قدر گِلہ ہے کہ مت پوچھو؛ کہ میں اُس (زلف) سے ایسا بے سر و ساماں ہو چکا ہوں کہ مت پوچھو۔

زاهد ار رندیِ حافظ نکند فهم چه شد
دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خوانند
زاہد اگر حافظ کی رندی نہ سمجھے تو کیا ہوا؟ جو قوم قرآن پڑھتی ہے اُس سے شیطان گریزاں رہتا ہے۔

ما را ز خیالِ تو چه پروایِ شراب است
خم گو سرِ خود گیر که خم‌خانه خراب است
ہمیں تمہارے خیال کے ہوتے ہوئے شراب کی کیا پروا ہے؟ خُم سے کہو کہ وہ اپنا سر سنبھالے کہ خُم خانہ خراب ہے۔

خوش‌خبر باشی ای نسیمِ شمال
که به ما می‌رسد زمانِ وصال
اے نسیم شمال! (ہمیشہ) خوش خبر رہو کہ وصال کا زمانہ ہم تک پہنچ رہا ہے۔