اسمٰعیل میرٹھی صفحہ 331 تا 360

صفحہ ۳۲۳

۲۰۔اورنگ زیب


بگویند سلطان اورنگ زیب
کہ مردانہ خوبو دوصاحب شکیب

درایام شہزادگی ناگہاں
بہ پیش آمدش مست پیلے دماں

دواں درپیش پیلباں نعرہ زن
الا مردماں پیل مردم فگن

زہولش ہیا ہو بمردم فتاد
پریدندچوں برگ از تندباد

بکنجے فرارفت ہر کس کہ بود
کہ بادیو پیکار نتواں نمود

دلے شاہزادہ بیفشردگام
بہیبت برآوردتیغ ازنیام

چناں زد بجز طوم آں ژندہ پیل
کہ مستی اوشد بہش مستحیل

پلر زید اززخم ضرب درشت
برآوردفریادوبنمود پشت

ہم از منظرے دید شاہجہاں
دلیری شہزادئہ نوجوان

نجو اندوبگفتش کہ جان پدر
تہور نہ نیکوست با جانور

نہ از عقل باشد کہ باپیل مست
درافتی و ششیر تنہابدست

زروے ادب گفت کاے شہریار
خدایم ندادست پائے فرار

مرانیز شاہا چنیں ست رائے
و لے پائے ہمت نہ جتبدزجائے

بپائے کہ جویم زمیداں گریز
مگر قطع باد اششیر تیز[​

 

صفحہ ۳۲۴


۲۱۔روباہے بے دم


روبہے درد ام صیادے فتاد
جاں ببر دوگفت دم راخیر باد

چند روزے درغم دم خستہ بود
زانکہ برزیبائیش دن بستہ بود

برگزیدہخلونے بادردوسوز
نے بشب بیروں خرامیدے نہ روز

جوع زور آور دتا پایان کار
شدزکنج خانہ باصداضطرار

زندہ را گردم نباشد گومباش
لیک نتواں زیست بے وجہ معاش

اند کے خور دوز جورفاقہ رست
پس خیال باطلے دردل بہ سبت

گفت باخود بایدم افسوں دمید
وزغم واندہ بحیلت وارہید

بانگ برزدکرددعوت قوم را
ہاں بیائیداے عزیزاں الصلا!

روبہاگردآمدندازہر کنار
ہم زہندوسندوازبنگ و بہار

شکر گفت ورفت برجائے بلند
گفت دارم باشماہا حرف چند

بسکہ دم رادوست داردقوم ما
ہست ایں رسم قبیح وناسزا

گرسلف دلدادئہ دم بودہ اند
خود زرشدوراستی گم بووہ اند

من نگوبم پندازروئے قیاس
ہست برہان قوی آنرااساس

امتحاں رادم زتن اندا ختم
بہر نفع قوم بازی باختم

تازدم فارغ نشستم درجہاں
راحتے دیدم کہ ناید دربیاں

 

صفحہ ۳۲۵


بے دمی عیشے ست بمیثل و نظیر
برشمااظہار کردم ناگزیرہ

ر کہ داردعقل صالح دردماغ
بایدش جستن زباردم فراغ

ہدئہ از حکمت آوردم بکف
گر قبول افتدز ہے عزوشرف

روبہے گفت از میان انجمن
ہست افسوں ایہاالقوم ایں سخن

ناصح ماباز اگر دم یافتے
زیں مواعظ پیش ماکم بافتے

ایں ہمہ مکروفن وحیلت گری ست
عصمت بی بی ہم از بے چادریست

۲۲۔بادوآفتاب

بادبا آفتاب عربدہ جست
کہ زماہر دوکیست چابک وچست

کیست پرفن کدام بےہنر ست
از من وتو کہ زورمند ترست

بایدازبہر امتحاں محکے
تانماند دگر مجال شکے

دربیاباں مسافرے دیدند
ازبرائے نشانہ بگزیدند

شرط کردند تابقوت خویش
بکند ہرکہ جامئہ درویش

لب بدعوی فضل بکشاید
ورنہ بیہودہ ژاژ کم خاید

باد صحرا بداں غریب آونحیت
صرصر تند گشت دگردانگیخت

مردچوں موج تیز صرصر دید
دامن و آستیں سبک برچید

بہ برودوش چست کردعبا
گشت ایمن زصرصروزصبا

 

صفحہ ۳۲۶

باد چنداں کہ شور و شرافگند
نتوانست جامہ اش برکند

رفت چوں جدوجہد باد بہاد
سر بصرانہادوباز استاد

آفتاب آمدہ بہ نوبت کار
کرد آغاز تافتن بہ وقار

اندک اندک حرارتے افزود
مردناچار بند جامہ کشود

ازبن موے خوبےبحوش آمد
تاعبایش وبال دوش آمد

پس بخودتاب آفتاب نیافت
جامہ افگندوزیر سایہ شتافت

بعد ازاں آفتاب باتب و تاب
نیز بابادتند کرد خطاب

کہ بآہستگی برآید کام
نہ بہ تندی و تیزی وابرام


۲۳۔گوزنے


گوزنے تشنہ از سوے بیاباں
کنارجوے باز آمد شتاباں

بخوردآب و میاش روے خوددید
نظر برشاخہاکردو بنازید

کہ دارم شاخہائے بس دلآویز
بلند و استوار و سخت و سرتیز

مرااے کاش بودے جملہ اعضا
بسان شاخہایم خوب وزیبا

منم از شاخہا سرخیل حیوان
ولے پاہامراکردہ پیشماں

چناں لاغر کہ بارتن کشیدن
بوددشوار ہنگام دو بدن

مرااندا لاغر کہ بارتن کشیدن
بو گرنہ ہستم آہوئے بہشتی

 

صفحہ ۳۲۷

بیک ناگہ سگاں کردند آواز
شنید وکرد آغاز تگ و تاز

سبک برجست وحالاکردباور
کہ عضوے نیست جزپاہاش یاور

ولیکن زودشاخ دلپسندش
نمودہ مبتلائے قیدوبندش

بہ پیچیدنددرشاخ درختے
فروماند اندریں خلجان لختے

تگا پورا درنگ افتادچنداں
گرفتندش سگان تیزدنداں

دواں آمد زپس صیادخوشل
بکردش زود تربادشہ بسمل

بساچیزے کہ درچشمت بدآید
ولے آخر درشادی کشاید

بساچیزے کہ آنرا دوست داری
کہ پایانش نہ بینی غیر خواری

بسا کسہاکہ پنداریش ناکس
بردگوئے سعادت از باکس

۲۴۔بدی نیکی

باید ازیں سہ بگریزی بجد
فکربدوقول بدوفعل بد

فکر بدوزشت کہ دردل بود
آں بمثل زہر ہلاہل بود

زہرکہ ماند بدرونت مقیم
تاچہ دہد؟ جزکہ زیان عظیم

زخم زندگر سگ دیوانہ
یابگزد مار پہ ویرانئہ

بہ کہ بدل فکر بدے جاکند
دغدغہ درجان تو پیدا کند

دیوکمیں کردہ تو چالاک باش
ساحت دل پاک کن و پاک باش

 

صفحہ ۳۲۸


جوے زافکار بد آزادگی
تابتوانی مکن افتادگی

جہد کن وجنگ دلیرانہ کن
تابگنی فکر بداز بیخ وبن

قول بدآید ہمہ ازفکر زشت
ایں پدرست آں پسربد سرشت

خب دروں زشتی گفتارشد
موجب صد کلفت وآزارشد

ازدرگوش آمدودردل خزید
مارسیاہے ست کہ جاں راگزید

باہمہ نیروکہ توداری بکوش
تاسخن بد نہ درآید بگوش

ہاں بہ بدونیک بکن امتیاز
چند نشینی سربول وبراز

پس بہ یقین صورت کرداربد
ہست زفکر بدو گفتار بد

فکر بد ازدل چوبروں داشتی
باتو زباں نیز کند آشتی

فکر بدازدل چوبوددرپناہ
دست نجنبد بہ بدی ہیچگاہ

وسوسئہ بدکہ فروشد بہ دل
زود بروں کن بدرونش مہل

شعلئہ اول کہ بکشتی بہ فن
خانہ نگہداشتی از سوختن

ہرکہ دلش رازپلیدی شبست
خود ہمہ کرداروی آید درست

جنبش نیکو کہ زدل خاستہ است
صورت افعال بیار استہ است

ہر عمل خیر کہ آید زتو
نیست مگرزادئہ فکر نکو

 

صفحہ ۳۲۹
وفتیکہ استماع حادثہ ہاملئہ رحلت فرمودن جناب وقبلہ مرشد ناومولانا سید غوث علی شاہ پانی پتی کہ بروزدوشنبہ بست وششم شہر ربیع الاولی ۱۲۹۷ ہجری مطابق ششم ماہ مارچ ۱۸۸۰ ء بوقوع پیوستہ سامعہ سوزیاران طریقت گردید خاصہ منشی نجم الدین دہلوی(رحمۃاللہ تعالٰے) را دامن شکیب ازدست رفتہ بودودل بگرداب اضطراب افتادہ و جونے اشک از چشحہاے چشم کشادہ باین خاکسار ایمائے رفت تا بیتے چند بانداز مثنوی رنگ تسوید یزید فتر دراں ایام خواندن و شنیدن آن موجب مشغولی طبائع محزون دولہاے پر خون شد۔اسمٰعیل

اے نسیم صبح ایام بہار
درحریم کعبئہ جاں کن گزار

روئے خودبرخاک پانی پت بساے
شمئہ احوال آنجابرکشاے

فصلٰی زغوغای محشرکن بیاں
کوس رحلت کوفت آں شہنشاہ رشید

شاہباز قدس پریدازچمن
شد نور دیدہ بساط انجمن

بازگواززائران کوے او
بازگوازبیدلان روے او

بازگورمزے ازاں دریاے راز
موجئہ دریا بدریارفت باز

کن حدیث بحر ناپید اکنار
بازگوزاں موجہ پلوے نوریار

بازگوازبزم آں شاہ وحید
شہ سوار فردوسلطان مجید

اے تو خوان غیب راخوش میزباں
اے تو خضر راہ ماگم گشتگاں

 

صفحہ ۳۳۰


اے جہاں معرفت راآفتاب
از رخ روشن برافگندی نقاب

درنگر آوارگان خویش را
چارہ کن بیچارگان خویش را

گوشہ چشمی بہجوراں بکن
یک نگہ برحالت دوراں بکن

بشنو!اے سلطان ایوان بلند
مردوزن ہاآہ وزاری میکنند

ہے چہ گفتم ازغم و بگریستن
ہست وہم ایں مردن وایں زستین

توبری از اقتران وافتراق
ازخیالات است ایں ہجروفراق

بلبل وگل ہیچ وبستاں نیزہم
ذوق وشوق وعلم وعرفاں نیزہم

جزرومدبحر وہم موج وحباب
گربنجی جملہ یک آب ست آب

وسوسہ بگداز بحر وموج کو
بی نشانی راحضیض واوج کو

موج خواند قصہ ہجر ووصال
بحر مستغنی ست از نقص وکمال

بحراگرساکن بودامواج لاست
بی تموج بحرراشرحے کجاست

جوششی زدبحروموج آمدپدید
شدنمایاں آں قدیم اندرجدید

جوش وبحر وموج میخو انیش نام
ورنہ یک ہستی است بیروں ازکلام

نیست مردان خداراہیچ بند
برترست ازجسم وجاں بیچون وچند

مردگاں راخوف مردن در خورست
زندگاں رامرگ تن جاں پرورست

زندئہ راممتنع باشد ممات
مردئہ راخودروانبود حیات

 

صفحہ ۳۳۱


ایں حیات وایں ممات ازشرک ہست
وحدت مطلق بوددرخویش مست

آنکہ اوزندہ است حی وقائم است
لایموت ولایزال ودائم ست

دائم ست وقائم ست وزندہ است
لایزال ولم یزل پائندہ است

زندگی بے نہایت بے زوال
برتر آمد ازتگاپوے خیال

خود تو بودی خود تو باشی تادوام
اے بروں ازگفتگو ہااوکلام

تودردریاے وحدت بودئہ
ہم چنانکہ بودئہ آسودئہ

جان تو خود جان جان زندگی ست
از تو خرم بوستان زندگی ست

سالہا گردیدئہ دربحر وبر
ہم توخود مقصود دبودی از سفر

سالہاارشاد رابردی بکار
ہم تو خود صیا دبودی خود شکار

ازبروں دربگفتی ماومن
وزوروں خودگوش بودی خود سخن

ازحقائق وزمعارف وزقیں
تغزتر گفتی بوقت واپسیں

چیست توحید آنکہ از غیر خدا
فرد آئی درخلا ودرملا

بحر توحید الٰہی خود توئی
بے تعین نے تشخص بے دوئی

مستی صہباے تو چوں جوش زد
کے شودشورمن وتوگوش زد

بیخودی بزم خودی آراستہ است
نعرہ ہااز خاموشی برخاستہ است

اے ندیم الشمس نجم الدین بیا
نعرئہ دیگربزن لب برکشا

 

صفحہ ۳۳۲


نعرئہ دیگربزن ای نجم دین
ہائے وہوئے تست معنی آفریں

دیدہ چوں بردیدتوشیداشود
دردرون بحر رہ پیداشود

کارواں بحر درشب ہائے تار
برکفت بنہدزمام اختیار

بازنشیں درخرابات سخن
معنی اندر شیشہ الفاظ کن

بازگو حرفے زسلطان جلیل
تانہ گردو قصہ ہجر اں طویل

اے درخشاں کوکب نورقدیم
از کجایاجوئیم انفاس کریم

ازکجاجوئیم گلبانگ سرور
ازکجایابیم آں انس و حضور

ازکجاجوئیم قرب اختصاص
اے درتوقبلہ گاہ عاموخاص

ازکجاجوئیم آں خوش حال ہا
کزدل پاکت بروں زدسالہا

پر توحال خوشت چوں سرزند
مرغ اندوہ والم کے پرزند

پر تو حال خوشت چوں کوہسار
ہست درعرصات جاں بریک قرار

حسرت واندوہ زایدازخیال
نے بہ پیش پرتوخورشید حال

پرتوحال توپاک ازبیش وکم
تاخت بیروں ازجودوازعدم

پرتوحال تو پاک ازنیک وبد
برزدہ نقش ازل رابرابد

پر توحال توپاک ست ازعمل
استوار وپائداروبے خلل

پرتوحال تو پاک از فہم عام
ہست لاشرقی ولاغربی مدام

 

صفحہ ۳۳۳


پر تو حال تواے سلطان حال
ہست بالا تر زپر وارخیال

ذات تو پاک ست از حال ومقام
شہپر عنقاے توبشکست دام

کشف ہرحالے زتویابدکشود
ہرمقامے ازتومیگیر دوجود

نقدحال نست ذات پاک تو
ذات پاک نست درادراک تو

درمیان گردش لیل ونہار
ہم چوتوکم دیدہ باشد روزگار

خضر ربانی وفرد کاملے
عارف بے باک ومزدکاملے

پاک وبے باک ومجرد ازعلل
شاہبازاوج افلاک ازل

زندئہ جاویدوپاک از جسم وجاں
شہ سوار عرصہ ہاے بے نشاں

بی نشانی راشنا ساور توئی
ہم شناساوشناسا ساگر توئی

بے نشانی رانشاں آمدزتو
بحروکاں گوہر فشاں آمد زتو

لاوالا ہردوپیشت چیست لا
ماہ تو گم گشت باقی کیست لا

ہرچہ میگوئیم قول ماست ایں
گفتگو ہا محوشدریاست ایں

محور اہم محوکن اے چارہ ساز
ہست فرق از بے نیازی تانیاز

نیست جاے گفت وتشبیہ ومثال
لیس شئی مثلہ کم کن خیال

گربگو یم ورنہ گویم شان نست
ہم خیال وبے خیالی آن شت

اے بری از مرگ وہم اززندگی
بندہ ہستی یاخدایاخود جدا

 

صفحہ ۳۳۴


خود جدائی خود تووصلی خود توئی
اے منزہ ازیکی وازدوئی

اے بری ازحداعدادوشمار
باوجودت نیست کس رااعتبار

باوجودت نیست چیزے معتبر
عقل تیرہ گشت وخیر ہ شد نظر

ہم چو کافر بایدم بت خانئہ
تازتوگویم بتوا فانئہ

خویش راثابت کنم تاخواست
سرنبادانی دہم تاوانمت

بت تراشم گرتر ایاد آورم
آذرم من گرتراطاعت برم

کافرم من گرتراآرم سجود
من چہ باشم تانہم خودراوجود

دامن ازگردحوث افشاندہ
درجہاں غیب مرکب راندئہ

کشورنن رافروبگزاشنی
آئنہ ازپیش مابرداشتی

گفتگو ہاازپس آئنہ بود
گفتگو راغیر ازیں آئیں نہ بود

گفتگو برجاست ناگردیدہ فوت
لیک بیروں از لباس حرف وصوت

پردئہ صورت زردانداختی
معنی معنی نمایاں ساختی

جان جاں بودی وجاں جاں شدی
ہرچہ بودی ہرچہ ہستی آں شدی

برشکستی ساغرومیناے ما
پشت پابرہستی عالم زدی

بزم انس بیدلاں برہم زدی
پشت پابرہستی عالم زدی

بزم انس بیدلاں وادی بیاد
اے زرویت انجمن خالی مباد

اے زرتوخالی مباداجاے تو
منظر روے جاں افزاے تو

 

صفحہ ۳۳۵


اے دریغاکاروان شہرجاں
رخت برسبت وبزدطبل گراں

اے دریغاروزگاروصل شد
جلوئہ کردو بہار وصل شد

اے امیرالشرق نجم الدین بیا
نعرہ میزن شورمے کن بے ندا

مشرقت جان ودل ویراں ہست
بے سروسامانیت سامان ہست

نعرئہ تو دل بجنباند ہمے
شورتوجانہابشوارندہمے

ہمت والا بماھمراہ کن
روبسوے بارگاہ شاہ کن

شاہ ماپاکست ازمرگ وہلاک
گرفناگر دودوعالم نیست باک

زندگی ومرگ نبود جز فریب
نیست کس راسودوسرمایہ بجیب

ہرکہ دار دمایئہ بے مایہ اوست
وانکہ اندر فقر شد بے سایہ اوست

ہرکہ جاں داری کند بے جاں ترست
وانکہ ساماں مافیت بے ساماں ترست

سودوسرمایہ خیالے بیش نیست
مائیہ درویش جز درویش نیست

نقددرویشاں تہید ستی بود
دست مزد شاں ہمیں مستی بود

چیست گنج خوش دلی کیسہ تہی
اصل دانش ہابود نا آگہی

ہستی مطلق سراسر نیستی ست
اصل ہستی نیستی درغیستی ست

زندگی راترک جاں بخشد وجود
خودتوئی گربے خودی گیردنمود

بیخودی وباخودی ہم نارواست
بے نشانی حضرت سلطان ہست

حضرت سلطان نگر ودبیش وکم
نے مثالش نے وجودش نے عدم

 

صفحہ ۳۳۶


حضرت سلطان نداردماسو
راست برجاے خوداست ایں ماجرا

حضرت سلطان بسویش بارمنیت
سالکانش راسر ودستار نیست

حضرت سلطان نے گنجد بگفت
درسخن کس درایں معنی نسفت

من ندانم حضرت سلطاں کجاست
دل کجاوتن کجاوجاں کجاست

حضرت سلطان نداردبوے غیر
ہست خودبزگرد خو دوردور دسیر

حضرت سلطان چہ باشد لب بہ بند
قاصر آمد نرد بانہا و کمند

ہوش رابفروش وحیرت دام کن
قطرئہ ازبے خودی درجام کن

باکہ گویم کن توخود کن یامکن
اعتبار قطرہ دردریا مکن

قطرہ گشتی وسوے دریاشدی
راہ بنمودی ورہ پیماشدی

قطرگی گم گشت دریا موج زد
وہم پستی محو شد برواج زد

وہم رابشکن کہ برخیزدودوئی
ناتوئی گردے برانگیز د دوئی

ازذوبینی ہست ایں مرگ وہلاک
حضرت سلطان ماپاک ست پاک

پاک راکے مرگ آید درخیال
زندہ رامردن بودا مرمحال

وصل اودائم بودبازندگی
ذات اور ازندہ گویازندگی

زندئہ درزندگی بے پردہ شد
مردگاں راول چراآزردہ شد

زندہ رابزم طرب آراستند
مردگاں بہر عزابر خاستند

 

صفحہ ۳۳۷


زندہ گردازدامن جاں برفشاند
مردگاں راصبر وآرامش نماند

مردہ آں باشد کہ وہمش زندگی ست
پیش وہم خویش اندر بندگی ست

مردہ پنداردکہ ماخودزندہ ایم
زندگی رالائق وارزندہ ایم

زندہ آں باشد کہ ازہستی برست
نیست اندرنیست اندر نیست ست

زندہ آں باشدکہ مردن جان اوست
خانہ ویراں ساختن سامان اوست

زندہ آں باشد کہ بال جاں کشاد
نیست گشت ومحو گشت ونامراد

زندہ آں باشد کہ پیش ازمرگ مرد
مردہ گشت وتن بہ بحر جاں سپرد

مرگ اوجاں دادو جانش زندہ شد
درجہاں خوشدلی تازندہ شد

اوزوہم زندگی آگاہ نیست
مرگ راہم سوئے ذاتش راہ نیست

شمس ربانی توئی اے نجم دیں
برفراز منیر جاں برنشیں

ہاں بیاونعرئہ دیگر بزن
خامشی نست سرجومش سخن

ہوش رابردرگہ شہ کن نثار
ہائے ہوے برفگن دیوانہ وار

من کجا بودم توخود بودی مدام
تہمتے بربافتی ازننگ ونام

طوق ماکردی زنیکی وبدی
راہ بنمودی وراہ مازدی

مردہ گشتم نامرادادی حیات
گم شدم چوں یافتم راہ نجات

ازدم پر عشوہ ہاوپرفریب
بے سبب کردی توماراناشکیب

اتحاد تو مرابیگانہ ساخت
عقل وہوش تومرا دیوانہ ساخت

 

صفحہ ۳۳۸


ازنزول ذات تو پست آمدم
تو کشیدی جام ومن مست آمدم

خوے آزاد تو دردامم کشید
توشدی پنہاں مرکردی پدیر

ازغناے تو شدم من مستمند
علم تو مارابنادانی فگند

وصل تو مارا بہ ہجراں درسپرد
حی وقائم تو شدی ماخورد ومرد

عدل تو مارا بظلم آگندوجہل
مشکل ماجملہ پیش تست سہل

تاتو کردی خندہ من گریاں شدم
توشدی روپوش ومن عریاں شدم

تو بیا سودی شدم من پائمال
من بہ ہجر افتادم وتودروصال

من شدم سرگشتہ تو برجاستے
من شدم تنہا تو بزم آراستے

تو گرفتی جاے ومن رفتم زجائے
سرکشیدی تو امن افتادم زپائے

توشدی گنجے ومن ویرانہ ام
عقل کل ہستی تومن دیوانہ ام

توخرامیدی ومن رفتم زدست
توشدی بت آفریں من بت پرست

توزمن گشتی ومن گشتم زتو
توزمن بگزرکہ بگزشتم زتو

گرنماندایں من وتو درمیاں
نے تراسودست نے مارا زیاں

چوں تو خود ہستی نمیری زینہار
نیستم من پس کجا گیرم قرار

نجم دیں اے مطلع انوار جاں
نعرئہ دیگر بزن بے ایں وآں

خود مخاطب باش وخود میکن خطاب
خود توئی اصل سوال وہم جواب

خوزدجوذ باخود بکن گفت وشنید
نعرئہ از وقعر جاں باید کشید

 

صفحہ ۳۳۹


رمز خود بیخویشتن آغاز کن
نعرہ ہاے بے سروبن سازکن

انچہ ناید برزباں گفتار تست
انچہ مخفی ماند آں اظہار تست

من نگویم بلبل و پروانئہ
ہاں براہ سوختن مردانئہ

بے تپ ہجراں وبے ذوق وصال
خود گداگشتی وخود شہ آمدی

درحریم خاص درسیرے شدی
خودیگانہ بودی وغیرے شدی

بازی نیرنگ خوش درباختی
اسپ وفرزیں پیل وبیذوق تاختی

برکشادی پاے رفتار ہمہ
فرق پیدا گشت درکار ہمہ

لیک درمعنی بغیرذات نیست
اندریں بازی تراشہ مات نیست

ذات تو پاکست کے گردو بدل
اے بری ازرنج وآفات وخلل

ہرچہ داری نے کم آید نے فزوں
نے بہ پیشت فرق بیروں ودروں

نے بہ پیشت جسم وجانہارا وجود
نے مکان ونے زماں واردنمود

نے بہ پیشت ظاہر وباطن دو چیز
نے بہ پیشت امذک وبسیار نیز

نے بہ پیش تو فناونے بقا
نے بہ پیشت انتدا و انتہا

نے بہ پیشت آسمانہا وزمین
نے شریعت نے حقیقت نے یقین

نے بہ پیشت نامہاونے نشاں
نے بہ پشیت کفرو دیں نے ایں وآں

 

صفحہ ۳۴۰


نے بہ پیش تو وجود ست وعدم
نے بہ پیش تو حدوث ونے قدم

پیش تو تعلیل وتوجیہات نیست
پیش توامثال وتشبیہات نیست

نیستی ہم پیش تو گردید نیست
غرقئہ توحید جز توحید نیست

چیست توحید آنکہ از غیر خدا
فرد آئی در خلا ودر ملا

خود تو گفتی خود تو بشنودی زخویش
خود تو رفتی آمدی خود پیش پیش

من چہ گویم من چہ باشم من کیم
خود توبودی خود تو ہستی من نیم

چوں تو بودی چوں تو خود ہستی بپا
من کجایم من کجایم من کجا

انچہ باشی باش من باشم نہ تو
خود بہ بین وخودبدان وخود بگو

خواہ پنہاں باش وخواہی آشکار
بیدلاں رابافضو لیہاچہ کار

من ندانم تونہانی یا عیاں
نے بگنجی دریقین نے درگماں

گرتوئی ازمن نمے آید خبر
ورمنم ازتو نمے یابم اثر

بے من وتوکار نکشاید گفت
رفزوحدت خودنمے آید بگفت

ایں عبارات واشارات وخیال
گشتہ پیش سروحدت پائمال

پس چہ باشد زندگانی چیست مرگ
ذات تو قائم بودبے ہیچ برگ

ذات تو لاریب پاکست وصمد
نے ازل گرد توگرد ونے ابد

ہم ازل مستغرق تو ہم ابد
امر کردی قل ہواللہ احد

 

صفحہ ۳۴۱


قال رابگزاروحال خودبجو
کے بمیروغرقئہ دریائے ہو

حال وقال از تفرقہ ظاہرشود
کیست تاازاصل خود ماہر شود

جمع وتفریقے ہمے گر ددعیاں
اصل ایں ہردونیایددربیاں

آگہی ازسر مطلق کے بود
انچہ درفہم توآید شے بود

راست نبود ہرچہ گوئی زیں نمط
خود غلط انشا غلط املا غلط

ازصحیح وازغلط ہم دورباش
ہرچہ خواہی گوبخود مسرورباش

نے غلط کردی نیاوردی صحیح
نے حسن پیداست ایجانے قبیح

نے قبیح ونے حسن نے خوب وزشت
نیست کعبہ نیست دیرو نے کنشت

علم وعرفان نیست گشت و فرق شد
زورق اندر بحر وحدت غرق شد

غرقہ رانبود مقام ومنزلے
غیر دریانیست اور احاصلے

بارگاہ اوست بے جاومقام
نے نشانے باشدش نے ہیچ نام

ہر کجاسربرزند خودجاے اوست
بے سروسامانیش ماواے اوست

ہست آزادہ نداردپاے بند
نے اسیر وقت ونے درجاے بند

ہم زمان وہم مکاں خیزدازو
اعتبار جسم وجاں خیزدازو

نامرادی ہم از مقصود ہم
عبدازو پیدا شنود معبود ہم

ہرچہ مے خیزدنہ بیرونش بود
ہرچہ غیر ست آں نہ مادونش بوذ

ہیچ گردونے خودست وبے خدا
اتحادی نے حلولی نے جدا

 

صفحہ ۳۴۲


پاک ازناپاک وپاک ازناپاک ہم
اصل نور واصل ناروخاک ہم

گفتہ وناگفتہ یکساں پیش اوست
دیدہ شد نادیدہ چہ دشمن چہ دوست

ہست خود تنہاوہم خود انجمن
گاہ نومے گرددوگاہے کہن

سغیش واحد عبارت ہاابسے
نیست نقصان گرنمے فہمد کسے

ازعبارت تابمعنی فرق نیست
گربدانی ظاہر وباطن یکے ست

شد عبارت زوئے معنی راحجاب
معنی آمد درعبارت آفتاب

ہم عبارت گشت معنی راشہود
درعدم معنی عبارت دروجود

درسنجی ایں مثال پیچ پیچ
غیر معنی نیست خود موجود ہیچ

معنی آزاد خود پابست شد
نیست شد معنی عبارت ہست شد

آں عبارت نیست خود معنی ست آں
درنہاں معنی عبارت درعیاں

نیست معنی وعبارت جزمثال
جملہ وہم ست وگمان ست وخیال

ازعبارت وزمعانی پاک شو
خاک مردان خداراخاک شو

ازبیانوگفتگو لب بستہ بہ
خامہ گرجنبش کند بشکستہ بہ

ذکروفکر وفہم وادراک وقیاس
ایں ہمہ بگزاروویراں کن اساس

کاردار سوختن نے ساختن
ہست کار اینجا سپرانداختن