سقوط پنجاب 1849ء وچ ہویا، ایس فتح دے نال گوریاں دا ہندوستان تے قبضہ مکمل ہویا۔ پنجابیاں (سکھاں ) دی حکومت ویلے پنجاب دی حدود وچ لہور، پشاور ، جلال آباد ( موجودہ افغانستان دا علاقا) ڈیرہ جات، ہزارہ ، کشمیر، تبت، لداخ، جموں، کانگڑہ ، منڈی، سکیت ، کلو، بہاولپور تے کوہ سلیمان تائیں دے علاقے سن۔ بہاولپور نے کشمیر رنگیاں پنجاب دیاں 36 ریاستاں سن۔ برٹش پنجاب وچ دلی ، دصار تے انبالا ڈویژن وی پنجاب وچ شامل کر دتے گئے۔ 1912ء وچ دلی نوں پنجاب توں وکھ کر کے نویں ضلع دی شکل دے دتی گئی۔ اوس توں پہلاں پنجاب دے دو حصے کر کے 1901ء وچ اک حصے دا ناں شمال مغربی سرحدی صوبا رکھ دتا گیا۔
2010ء وچ 18 ویں ترمیم راہیں صو با سرحد دا ناں خیبر پختونخواہ ہو گیا اے۔ 1947 ء دی ونڈ وچ پنجاب مشرقی تے مغربی پنجاب وچ تقسیم ہو گیا۔ بھارت وچ مشرقی پنجاب نوں تِن ٹوٹیاں وچ ونڈیا گیا ، اک ہماچل پردیش، دوجا ہریانا اَتے تیجا پنجاب ۔ایس ویلے بشمول دوہاں پنجاباں پوری دنیا وچ 25 کروڑ توں ودھ پنجابی زبان بولن والے نیں۔ پنجاب دے حجم کے طاقت توں خوفزدہ انگریزاں نے پنجاب نوں تقسیم در تقسیم کرن دے مرحلیاں چوں گزارن دا فیصلا کیتا ۔ طویل مدتی جنگ پاروں لسانی میدان چُنیا گیا ۔ ٹاسک سوکھا سی ، پنجابی زبان دے مختلف لہجیاں نوں وکھریاں زباناں قرار دتا جاوے۔ ایس عمل دی بنیاد مُٹھ بھر سرکاری افسراں نے رکھ دتی ۔ کچھ کم باہروں سدے سکالراں نے وکھایا تے کچھ دھکا عیسائی مبلغاں نے لا دتا، کم ایسا رِڑھیا کہ اج 21 ویں صدی دی پہلی دہائی دے انت وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دی ریسرچ نوں بنیاد بنا کے پنجابی زبان دے مختلف لہجیاں نوں وکھریاں زباناں قرار دے کے اَج ہر کوئی اپنے اپنے وکھرے صوبے دی منگ کر رہیا اے۔
ایس منگ وچ بُہتا شور ساؤتھ پنجاب دے حوالے نال پنجابی زبان دے لہجے لہندا یاں لہندی دا اے۔ ایہہ لہجاملتان، ڈیرہ جات ، مظفر گڑھ تے بہاولپور دا سی۔ ایس وچ وی اختلاف سی۔ ڈیرے والے اپنے لہجے نوں ڈیروی یا ڈیرے والی کہندے سمن جد کہ ملتان والے ملتانی تے بہاولپور والے بہالپوری یاں ریاستی ۔ یاد رہوئے پئی 1962ء توں پنجابی زبان دے ایہناں لہجیاں نوں سرائیکی آکھیا جان لگیا اے۔
1928 ء نوں فوت ہون والے عیسائی مبلغ ریورنڈ ولیم سینٹ کلیر سٹڈل نے سبھ توں پہلاں پنجابی زبان دے ایس دکھنی لہجے لئی "لہندا" دی اصطلاح ورتی ۔ ایہہ اصطلاح اوہنے اپنی کتاب "اے سمپلیفائیڈ گریمر اینڈ ریڈنگ بک آف دی پنجابی لینگوئج" وچ پیش کیتی سی ۔ ایہہ کتاب 1889ء وچ لندن توں چھپی۔ ایہدا دُوجا ایڈیشن 1961ء وچ نیو یارک توں چھپیا۔ MS دے ایس عیسائی مبلغ نے اصل وچ 17 ویں صدی دے اک سکھ دے لکھے بابا گرو نانک دے حالات زندگی بارے لکھی اپنی کتاب وچ پنجابی زبان دے ایس لہجے لئی لہندا یاں لہندی دی اصطلاح ورتی ۔ اصل وچ اوہدا مقصد ایس اصطلاح راہیں ملی جلی ادبی زبان دی وضاحت سی۔ بعد وچ لوکاں نے ایس اصطلاح لہندا نوں صیغہ تانیث وچ لہندی لکھنا شروع کر دتا ۔ پنجابی زبان دے مختلف لہجیاں نوں وکھریاں زباناں منن دے شوقین سر جارج گرئیرسن (1914-1851) ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل ( پیدائش 4 مارچ 1942 ء ) تے ڈاکٹر یو اے سمرنوف ( پیدائش 1923 ء ) دے بڑے حوالے دیندے نیں۔ سر جارج گرئیرسن اوہ بندہ سی ، جس نوں "بمفورڈ" نے اپنی لسانی ریسرچ دے "رف نوٹس" وکھائے ۔ چھپن توں کجھ مہینے پہلے جدوں سر جارج گرئیرسن نے ایہہ نوٹس ویکھے ، اوہنوں پنجابی زبان دے ڈیروی ملتانی ، بہاولپوری یاں ریاستی لہجے نے انسپائر کیتا۔ گرئیرسن نے 1895ء وچ بمفورڈ دے کم دی تشریح تے توضیح کیتے اک مضمون لکھیا ، جس دا سرناواں سی "آن پرونامینل سفکسز ان دی کشمیری لینگوئج" سر جارج گرئیرسن دا ایہہ مضمون "جرنل آف دی رائل ایشیا ٹک سوسائٹی آف بنگال" وچ چھپیا۔ بمفورڈ دا کم وی پنجابی زبان دے لہجیاں نوں وکھریاں زباناں قرار دینا سی۔ اوہنے وی اپنی سو کالڈ ریسرچ انج نبھائی کہ پنجابی زبان دا جیہڑا لہجا وکھرے وکھرے فرق نال ڈیرے، ملتان تے بہاولپور چلدا سی ، اوہنوں بڑے دھڑلے نال اکھاں تے پٹی بنھ کے وکھری زبان دی کِلّی تے ٹنگن دا حیلا کیتا ۔ بمفورڈ دے ایس ادھورے شوق نوں سر جارج گرئیرسن نے پورا کیتا ۔ گرئیرسن نے جیہڑا کم و کھایا ، اوہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے مفادات دے عین مطابق سی کہ کسے طرح پنجاب نوں لسانی بنیاداں اُتے تقسیم در تقسیم کر کے مار مکایا جاوے۔
گرئیرسن نے اک پاسے تے پنجابی زبان نوں معیاری منن توں انکار کیتا تے دوجے پاسے ایس دا رشتا جنوبی پنجاب وچ رائج پنجابی زبان دے لہجے نالوں توڑیا۔ حتی کہ پنجابی دا تعلق سندھی تے کشمیری نال جوڑ کے کنفیوژن پیدا کرن دی کوشش کیتی ۔ گرئیرسن دیاں ایہناں حرکتاں پاروں اوہدا نقطاء نظر غیر جانبدار نہیں رہیا۔ بلکہ کِتے کِتے تے انتہائی متعصب وی لگدا اے جیہڑا پہلاں توں متھے نتیجیاں اُتے ریسرچ مڑھی جا رہیا اے۔ گرئیرسن دی ریسرچ دی کچیائی تے تضادات اپنی تھاں نیں ۔ لگدا اے تحقیق برائے تحقیق ہو رہی اے، جیوں:
" مغربی پنجابی کسے طرحاں وی معیاری پنجابی دا لہجا نہیں کہلوا سکدی کیونکہ ایہہ بالکل الگ زبان اے جیہڑی کہ سندھی تے کشمیری نال قریبی تعلق رکھدی اے۔ ایہناں نوں آپس وچ رلان دی کڑی دا کم وی دیندی اے۔“
( سر جارج گرئیرسن )
"مسٹر بمفورڈ ہن ایہہ دسدے نیں کہ ایہہ زبان اوس ویلے اوس جگہ دی نسبت توں جتھے کہ ایہنوں بولیا جاند اسی ، ملتانی کہلاندی رہی اے۔ کسے طرح وی ایہہ زبان سندھی تے پنجابی دی سرحد دی زبان نہیں۔ ایہہ تے خود پنجاب دی زبان اے جیہڑی اک اندازے دے مطابق دریائے جہلم دے مغربی علاقے توں شروع ہو کے دریائے سندھ آتے پشتو بولن والے مغربی علاقے تک بولی جاندی اے۔"
سر جارج گرئیرسن ؛ "جرنل آف دی رائل ایشیاٹک سوسائٹی آف بنگال" LXIV پہلا حصہ 1895ء ( ص 351-336 )
اِنج پنجابی زبان دی اصلوں ای چھٹی ہوئی ۔ ایس نوں ملتانی قرار دے دتا گیا۔ ایہہ گلاس مودها مارن دا کم گرئیرسن نوں واہوا راس آیا ۔ ایسی تحقیق دے عوضانے وچ 1898 ء اندر اوہنوں "لینگوسٹک سروے آف انڈیا" دا سپریٹنڈنٹ بنا دتا گیا۔
اگلے 30 ورھے اوہ ایسے منصوبے تے ہی کم کردار ہیا۔ گرئیرسن دے سٹائل نوں اگا نہہ اوہدے فالوورز وی لے کے ٹُرے۔ جیویں ڈیروی ، ملتانی ، بہاولپوری یاں ریاستی دے حامی مرحوم ڈاکٹر مہر عبد الحق دا کہنا اے:
" پنجابی، پاکستان دے کسے وی حصے دی زبان نہیں اے۔ ایہہ زبان تعصب دے سببوں ودھی ۔ وجہ ایہدی ، سکھاں نے ملتانی حاکم نواب مظفر خان نوں 1818ء وچ شکست دتی ۔ ایس طرح ایہہ مسئلا مذہبی تے سیاسی رنگ اختیار کر گیا۔ کیونکہ سکھ پنجابی بولدے سن جد کہ ساؤتھ پنجاب دے مسلمان ملتانی بولدے سن۔ "
ایتھے ایہہ گل چیتے رہوے پئی صرف زبان دی بنیاد اُتے کُجھ برٹش رائٹرز تے سول سرونٹ نے پنجابی زبان دے ملتانی لہجے نوں ویسٹرن پنجابی یاں لہندا دا ناں دتا اے۔ البتا ڈاکٹر شیکل برصغیر دے مغربی حصے دی پنجابی نوں لہندا دا ناں دین اُتے تنقید کر دا اے۔
30 سال تک لینگوسٹک سروے آف انڈیا دا سپریٹنڈنٹ رہ کے گرئیرسن نے جیہڑی کتاب تیار کیتی اوہ وڈھے سائز دیاں (19) انی جلد اں وچ 8000 صفحیاں تے مشتمل سی۔ گرئیرسن نے ایہناں (19) اُنی جلداں چوں اٹھویں جلد وچ "لہندالینگوئج" تے گل بات کیتی اے۔ گرئیرسن دے مطابق "لہندا تے ملتانی شمال مغربی گروہ دیاں انڈو آرین زباناں نیں"۔ پنجابی زبان دے سرائیکی لہجے نوں وکھری زبان قرار دین دے شوقین اپنے آپ نوں جسٹی فائی کرن لئی گل ، گل اُتے ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل نوں کوٹ کر دے نیں ۔ بمفورڈ تے سر جارج گرئیرسن نے جس کم نوں ٹوریا سی، شیکل اوسے نوں اگانہہ دھکدا اے۔ 4 مارچ 1942 ء نوں جمن والا ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل 1972 ء وچ ڈاکٹریٹ کردا اے۔ اوہدے تھیسز دا عنوان سی "سرائیکی تے سرائیکی ادب 1750ء تا 1900 ء بالائی سندھ تے جنوب مغربی پنجاب وچ "۔ صدر شعبہ انڈیالوجی ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل لندن یونیورسٹی دا استاد اے۔ اوہ (68-1967 ء ) وچ پاکستان آیا۔ اوہ پنجابی زبان دے سرائیکی لہجے تے ایتھوں دیاں دوجیاں زباناں بارے جانکاری حاصل کردا رہیا۔ پھیر جدوں اوہ 1975ء وچ پاکستان آیا تے اوس سندھ وچ ہون والی کا نفرنس توں علاوہ ملتان وچ ہون والی پہلی سرائیکی ادبی کانفرنس وچ وی اپنے وچاراں دا اظہار کیتا ۔
ڈیرہ تے ملتان دے علاقیاں لئی پنجابی زبان دے ڈیروی یاں ملتانی لہجے نوں وکھری زبان قرار دینا اوس علاقے دی دیہی تے سیاسی اشرافیا لئی مطلق العنان حاکمیت دا خواب بن دا سی۔ اوہناں نے وی ایس "علمی کم" دی کنڈ ٹھو کی ، لکھاریاں دی سر پرستی کیتی گئی ۔ من مرضی دا ریسرچ ورک کروایا گیا۔ ڈیرہ تے ملتان وچ تگڑیاں زمینداریاں تے جاگیرداریاں نیں ۔ مغلاں ، سکھاں ، انگریزاں نے وا ہوا بھاگ لائے تے گٹھ جوڑ دے سسٹم لئی دیہی تے شہری اشرافیا نوں اُچ ٹیسی رکھیا۔ اوہناں دے مطلق العنان اقتدار دے خواب وچ بہاولپور تے رحیم یار خان دی سیاسی اشرافیا دا حصہ ضروری نہیں سی۔ ڈیرے تے ملتان والے سمجھدے نیں؛ ریاست بہاولپور بناون والے عباسی نواب ٹبر مقامی یاں لوکل نہیں، بلکہ ایہہ مہاجر نیں ۔ کیونکہ عباسی نواب 1723ء وچ سندھ توں کلہوڑیاں دے دربار چوں اُٹھ کے ملتان اپڑیا سی ۔ اوس ویلے دے ملتانی حاکم نے اوہناں نوں "علا قا چودھریاں" وچ زمیناں دتیاں ۔ بعد وچ اک رحیم نامی عباسی شہزادے دے سڑ کے مرن پاروں "علاقا چودھریاں" دا ناں رحیم یار خاں رکھ دتا گیا۔ ملتان دی سیاسی اشرافیالئی (ہیڈ سلیمانکی توں لے کے حاصل پور شہر تائیں، بشمول ضلع بہاول نگر ) جنوبی پنجاب دے جنوب دا علاقا کنٹرول توں باہر ای رہندا سی ۔ مدت تک عباسی نواباں تے شہر فریہ چشتیاں دے لکھویریاں نال علاقے تے قبضے پاروں جنگاں ہوندیاں رہیاں۔ فیر کدھرے بعد وچ جا کے شہر بہاولپور تے حاصل پور آباد ہوئے تے ریاست بہاولپور بناون دا اعلان ہویا۔ ڈیرے تے ملتان والے بہاولپور وچ بولی جان والی پنجابی زبان دے بہاولپوری یاں ریاستی لہجے نوں اجے وی اپنے لہجے توں تھلے سمجھدے نیں۔
1962ء توں پنجابی زبان دے ڈیروی ، ملتانی، بہاولپوری یاں ریاستی لہجے نوں با قاعدہ طور اُتے سرائیکی قرار دے دتا گیا ۔ ایس دے باوجود ہن وی بہاولپور تے رحیم یار خاں دی سرائیکی، ڈیرے والے تے ملتانی سرائیکی نہیں سمجھدے۔ بلکہ اپنے لہجے دی کوئی ماٹھی جیہی شاخ سمجھدے نیں۔ بہاولپوری یاں ریاستی لہجا رحیم یار خاں تے بہاولپور تیک ای رہیا۔ اُرانہہ حاصل پور ول قائم پور تائیں رہیا۔ جد کہ ہُن وی حاصل پور توں لے کے ضلع بہاولنگر تائیں تقریبن 50 لکھ پنجابی بولن والے نیں۔ پنجابی زبان دے سرائیکی لہجے نوں اپنان والے 0.1 فیصد وی نہیں ۔ ڈیرہ ، ملتان تے بہاولپور دی اشرافیا دے اندرونی تضادات اپنی تھاں، پر ایہناں تھاواں دے دانشور جدوں پنجابی زبان دے لہجیاں نوں وکھریاں زباناں قرار دیندے نیں تے بمفورڈ، گرئیرسن ، ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل تے یو اے سمرنوف دے کماں چوں ای دلیلاں گھڑن دیاں کوششاں کردے نیں ، یاں پھیر ایہناں رنگے دُوجے لبھدے نیں۔
ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل چوتھی واری 30 ستمبر 1978 ء وچ پاکستان آیا اَتے مئی 1979ء وچ واپس پرتیا۔ ایس دوران اوہ ملتان، بہاولپور، ڈیرہ غازی خاں تے ڈیرہ اسماعیل خاں وچ رہیا۔ اوہدا آخری پھیرا 1990ء دے شروع وچ لگیا ۔ ایس دوران 1980ء وچ ضیاء الحق دی سرکار پنجابی زبان دے سرائیکی لہجے نوں سرکاری طور اُتے وکھری زبان قرار دے چکی سی۔ اپنے آخری پھیرے وچ ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل بڑا مصروف رہیا۔ اوس ملتان مظفر گڑھ، ڈیرہ غازی خاں تے بہاولپور وغیرہ دا تفصیلی دورہ کیتا اَتے ایس دوران اوہ اڈ و اڈ سرائیکی ادیباں نال ملاقاتاں کردا رہیا۔ ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل پنجابی زبان دے سرائیکی لہجے نوں وکھری زبان قرار دین ویلے جیہڑے لفظاں دا حوالہ دیندا اے، اوہناں چوں 80 فیصد توں زائد لفظ تے مرکزی پنجابی زبان یاں سٹینڈرڈ پنجابی زبان دے نیں۔ ڈاکٹر شیکل نوں گرومن والے سرائیکی گرائمر اُتے لکھی اوہدی کتاب "دی سرائیکی لینگوئج آف سنٹرل پاکستان" نوں یادگار تے حوالہ جاتی قرار دیندے نیں۔ 198 صفحے دی ایہہ کتاب 1976ء وچ سکول آف اورینٹل اینڈ افریقن سٹڈیز، یونیورسٹی آف لندن نے چھاپی۔ ایس وچ اوہنے سندھی ، سرائیکی توں علاوہ سرائیکی دیاں مقامی قسماں تے وی لکھیا۔ ایس لکھت وچ اسم ، فعل ، جملے وغیرہ تے وی اوس اپنے خیالات دا اظہار کیتا ۔
سر جارج گرئیرسن نے پنجابی زبان دے لہجیاں نوں وکھریاں زباناں ڈکلئیر کرن دا کم بمفورڈ دی لکھت توں شروع کیتا سی۔ ویکھن والی گل ایہہ وے کہ ایورنڈ ٹریور بمفورڈ (1925-1849 ء) کون سی؟ اوہ بنیادی طور اُتے مشنری سی ۔ مسیحت دی اشاعت پاروں 1881ء توں لے کے 1886ء تائیں ملتان وچ رہیا تے اوس مقامی لب و لہجے دی پنجابی سکھی ۔ اوہدی توجہ ملتانی لہجے دے قوائد ول وی رہی۔ "جرنل آف رائل ایشیاٹک سوسائٹی آف بنگال" وچ اوہدا مضمون "رف نوٹس آن دی گرائمر آف لینگوئج سپوکن ان دی ویسٹرن پنجاب" (LXIV ، حصہ پہلا ص 290 تا 355) 1895ء وچ چھپیا۔ اوہنے اپنے مضمون وچ زبان دے قواعد بارے بھرویں بحث کرن دی کوشش کیتی۔ اوہ پنجابی زبان دے مختلف لہجیاں نوں وکھریاں زباناں ای خیالدا رہیا۔
گرائمر دے حساب نال ضمیری لاحقیاں بارے پہلے لوکاں دے وچاراں دی اصلاح وی کرن دی کوشش کردا رہیا۔ بمفورڈ نے ملتانی، اُچی تے جٹکی دے ناں رد کر چھڈے ۔ ایہناں دی تھاں اوس "مغربی لہندا" دا ناں دتا ۔ برٹن دے مضمون ، اوبرائن دی گلاسری تے اوس زبان ( جس نوں اوہ زبان سمجھدا سی ) دے قواعد تے دوجے قلمی اشاریاں بارے اوہدے مضمون دا دو حوالیاں نال ویروا ہوندا اے۔ ایس مضمون وچ او برائن دے اوہ خیالات وی موجود نیں جو اوس نوں نوٹس دی شکل وچ 1885ء اندر او برائن نے دتے ۔ ایس توں علاوہ وی بمفورڈ دے ساہمنے سپر امپور دے نیوٹسٹامنٹ تے جیوکس دی بائبل دے تراجم سن ۔ انگریزاں دے دور وچ عیسائی مشنریاں نے جیہڑے علاقیاں ول بُہتا دھیان دتا ، اوہناں وچ جنوبی پنجاب دا علا قا وی شامل اے۔ اک مشنری ہون دے ناطے اوہدا وڈا ٹارگٹ تے ایہو بن دا اے کہ عہد ناما عتقی و جدید دا تر جمہ ودھ توں ودھ لوکاں تیک اپڑے۔ اوہدی لسانی ونڈ ، پچھوکڑ اوہدیاں مذہبی مجبوریاں وی نیں۔ بمفورڈ نے 1896 ء وچ ہمیش لئی ملتان نوں چھڈیا تے آخری واری پنجابی زبان دے ملتانی لہجے اُتے 1897ء وچ بحث کیتی ۔ بمفورڈ دا ایہہ مضمون "جرنل آف دی رائل ایشیاٹک سوسائٹی آف بنگال" وچ پرونامینل ایڈجنٹس ان دی لینگوئج سپوکن ان دی ویسٹرن اینڈ ساؤدرن پارٹس آف دی پنجاب" (LXVI، حصہ پہلا ، مطبوعہ 1897 ء ص 146 تا 163) دے ناں توں چھپیا۔ ایس بارے ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل دا خیال اے ۔۔۔"بمفورڈ نے سرائیکی دے امکانات نوں نقصان پہنچایا اے"۔
پنجابی زبان دے مختلف لہجیاں نوں وکھریاں زباناں متھن دے مشتاق 1923ء وچ سوویت یونین اندر جمن والے "یو اے سمرنوف" دے لسانیات اُپر کیتے کماں چوں وی تصدیقاں، دلیلاں پھرولدے نیں ۔ کالج دی پڑھائی توں ویلھا ہو کے یو اے سمرنوف فوج وچ چلا گیا۔ ماسکو دے غیر ملکی زباناں دے انسٹی ٹیوٹ وچ سمرنوف نے دوجی وڈی جنگ توں بعد داخلا لیا۔ پنجابی زبان تے اوہدے سرائیکی لہجے نال دلچسپی پیدا ہوئی ۔ یو اے سمرنوف نے اوہناں مہاجراں توں سرائیکی سکھی جیہڑے کہ 1947 ء دی ونڈ توں بعد پاکستان توں ہجرت کر کے بھارت گئے سن۔
"پنجابی زبان دے نظریاتی انکشافات" دے عنوان نال جیہڑا مقالہ اوس لکھیا ، اوس اُتے 1978ء وچ ڈاکٹریٹ دی ڈگری لِتی ۔ 1970ء وچ اوہنے جیہڑی کتاب لکھی ، اوہدا انگریزی ترجمہ "ای ایچ ٹپسن" نے کیتا ۔ ایہہ ترجمہ "دی لہندی لینگوئج" دے ناں توں 1975ء وچ "سنٹرل ڈپارٹمنٹ آف اورینٹل لٹریچر ماسکو تے USSR اکیڈمی آف سائنس انسٹی ٹیوٹ آف اورینٹل سٹڈیز" نے چھاپیا۔ اپنے ڈاکٹریٹ دے مقالے وچ اوہ کوئی اولھا رکھے بِناں لہندا (سرائیکی) نوں پنجابی توں وکھ زبان لکھدا اے۔ اوہ صاف کہندا اے۔۔۔ "ایہہ تھیسز سرائیکی زبان بارے ہے"
یو اے سمرنوف ہر علاقے دی لہندی دے حوالے دیندیاں ملتان ، مظفر گڑھ تے بہاولپور دے علاقے دی لہندی نوں معیاری لہجا سمجھدا اے۔ کتاب دے تعارف وچ سمرنوف نے جو لکھیا اے، اوہنوں دو پکھوں سمجھنا چاہیدا اے۔ اک پاسے اکیڈمک بحث اے۔ ایس تھاں تے اوہ زبان دیاں باریکیاں ، نزاکتاں رلن دیاں وسعتاں ورگے مسئلیاں تے عمیق وچ جا کے لسانی جائزہ لین دی کوشش کردا اے۔ زبان دے لہجیاں بارے بریک بینی توں کم لیندا اے۔ نِکے نِکے فرق نوں وی مثال بنائیاں بغیر نہیں رہندا۔ دوجا پکھ پیٹیکل اے۔ 19 ویں صدی دی چھیویں دہائی نظریاتی اتبار نال بڑی متحرک سی۔ بجے تے کجھے پکھ دے اٹلیکچولز ون پونیاں نظریاتی بحثاں کردے سن۔ سٹالن تے کارل مارکس، اینگلز، لینن تے چئیرمین ماؤ دے بُوشٹاں، کالراں تے لان والے بیج ملدے سن۔ کھبے پکھ دے کامریڈاں وچ ادبی تے سیاسی تحریکاں تے بحثاں عام سن۔ کدی لسانی تحقیق ہوندی تے کدی قومیتاں دے حقوق بارے مکالمہ ہوندا۔ پنجاب دے حوالے نال اُردو زبان ولوں جیہڑا دھرو جاری سی ، اوہدے ویروے ہوندے۔ کدی ثقافتی انقلاب دے ممکنات نوں بحث دا موضوع بنایا جاندا۔ لسانی ونڈ دے حوالے نال نظریاتی بحثاں دا نتیجا ایہہ نکلیا کہ فیر کامریڈ ، پنجابی کامریڈ تے سرائیکی کامریڈ ، ہندکو کامریڈ تے پوٹھوہاری کامریڈ وچ ونڈے گئے ۔ ساؤتھ پنجاب وچ USSR نوں کیہ انٹریسٹ سی۔ اوہدیاں معاشی تے سیاسی جڑھاں لبھیاں جاسکدیاں نیں۔ 19 ویں صدی دی چھیویں تے ستویں دہائی وچ ساؤتھ پنجاب دے کئی سٹوڈنٹ چین تے سوویت یونین وی گئے ۔ ایس علاقے وچ کھبے پکھ دے نظریاتی گروپ وی سن۔ ایہہ اوہ زمانا سی جدوں سندھی دانشوراں وانگ پنجاب وچ وی صوفی شاعراں دی مارکسی تفسیر ہو رہی سی ۔ لہذا جدوں یو اے سمرنوف "پنجابی زبان دے نظریاتی انکشافات" وچ سرائیکی نوں وکھری زبان قرار دتا۔ اپنی لکھت دے تعارف وچ ای اوس دے عزماں دا پتہ لگ جاندا اے کہ ایہو جیہاں تحقیقاں پچھے ریاستی سبب کیہ ہوندے نیں۔ اپنی کتاب دے مکھ بول وچ سمرنوف کلاسکس دے موضوع نوں چھوہندیاں ادبی تے سیاسی تحریکاں تے بحث کردا اے۔ ایس بحث وچ اوہ آبادی ، زبان ، لسانی نظریات، زبان دے علاقے ، تاریخی تے تہذیبی پس منظر وچ کلاسکس اندر ہوون والی لسانی تحقیق ، پنجابی تے سندھی زباناں نال تعلق اَتے پنجابی زبان توں بنیادی فرق دی تفصیل بیان کردیاں؛ اوہناں علاقیاں دے لہجے دی وی گل کردا اے ، جتھے پنجابی زبان دا لہندا یاں لہندی لہجا رائج اے۔ پر معیاری لہجا اوہ ملتان ، مظفر گڑھ تے بہاولپور دا تسلیم کردا اے۔
1970 ء وچ روسی زبان اندر یو اے سمرنوف دی کتاب "دی لینگو ئج" چھاپے چڑھی۔ اکیڈمی آف سائنسز دے مشرقی زباناں دے ادارے ولوں ایہہ چھاپی گئی ۔ ایہہ کتاب 1966 ء وچ مکمل ہوئی ۔ 150 صفحے دی ایس روسی زبان وچ لکھی کتاب دا ترجمہ انگریزی وچ ای ایچ ٹسیپان (E.H.Tsipan) نے کیتا ۔ سوویت یونین دے ادارے "سنٹرل ڈیپارٹمنٹ آف اورینٹل لٹریچر، ناؤکا پبلشنگ ہاؤس ماسکو" ولوں ایہہ ترجمہ 1975 ء وچ چھپیا۔ ایس کتاب وچ صوتیات، فعل ، سکرپٹ، ذخیرہ الفاظ ، زبان دی گرائمر ، صرف و نحو تے سرائیکی دے لفظ ، حرف تے حرفاں دی بنت بارے سائنسی تجزیا کرن دی کوشش کیتی گئی اے۔ ایتھے ایہہ وی چیتے رکھن دی لوڑ اے، سوویت یونین ولوں ریاستی سطح اُتے جدوں ایہہ مارکسی انقلاب دا نعرہ لگ رہیا سی ----"دنیا بھر دے مزدور اک ہو جاؤ"---- تے اوس ویلے دنیا وچ موجود انقلابی تحریکاں دی مدد وی ہو رہی سی ۔ پاکستان ورگے بہت سارے ایسے ملکاں وچ ، جتھے کئی کئی ثقافتی اکائیاں سن، اوتھے لسانی بنیاداں نوں ورت کے وی نابری ٹوری جا رہی سی۔ ایہہ گل وکھری اے کہ پنجاب ور گیاں تہذیبی تے ثقاتی اکائیاں وچ لہجیاں نوں وکھریاں زباناں قرار دین نال انقلابی عمل اگے و دھن دی بجائے پچھلے پیریں واپس مڑیا۔ محنت کشاں اندر "میر، تیر" دی پُھٹ پے گئی تے ایس فرسٹریشن ہتھوں اوہ ونڈے گئے ۔ ایس ریورس گئیر دے نتیجے ہن تک اسیں بھگت رہے آں۔ غیر ملکی دانشوراں، پروفیسراں تے صاحب علم ہستیاں نے پنجاب، پنجابی زبان تے پنجابیاں نوں نرا لسانی سطح تے نہیں کوہیا، بلکہ اوہناں ایہدے نال نال انگریز سرکار دی بیوروکریسی وی ایس سلاٹر ہاؤس دیاں بنیاداں اُسارن وچ پیش پیش رہی اے۔ ایتھے ایہہ آکھنا بُہتا مناسب ہووے گا: سقوطِ پنجاب 1849ء توں جھبدے مگروں برٹش پنجاب دے افسر ایسے "لنگوئسٹک ایشو" اتے لا دتے سن۔ مین ٹاسک پنجابی زبان دے لہجیاں نوں ٹارگٹ کرنا سی۔ اوہناں لہجیاں نوں وکھریاں زباناں قرار دینا سی۔ تا نجو ایس بنیاد تے پنجاب نوں تقسیم در تقسیم کیتا جا سکے ۔
اصل گل خار کھان والی سی ۔ پنجاب اوہ خطہ سی جیہڑا سبھ توں آخر وچ فتح ہویا ۔ ایس دی فتح نال ہی گوریاں دا ہندوستان تے قبضہ مکمل ہویا ۔ سقوط پنجاب دی حقیقت دسدی اے کہ "پنجابی نوں پنجابی نہ مارے تے پنجابی نہیں مردا " برطانیا وچ وسدے پنجابی، یاں فیر دونواں پنجاباں دیاں سرکاراں چاہن تے انڈیا آفس لائبریری چوں "پنجابی زبان نوں لہجیاں دے اتبار نال وکھریاں وکھریاں زباناں ڈکلئیر کر کے پنجاب نوں تقسیم در تقسیم کرن دے معاملے" لبھے جا سکدے نیں۔ کیونکہ برطانوی قانون دے مطابق تمام سرکاری راز 30 سال بعد اوپن کر دتے جاندے نیں۔ برٹش پنجاب دا سارا ریکارڈ انڈیا آفس لائبریری وچ محفوظ اے۔ انج تھوڑے جیہے پاؤنڈ فی صفحہ دے حساب نال ایس لسانی معاملے دے سارے تال میل ، رابطے، ٹاسک ، ٹارگٹ اینڈ رزلٹ دے پیپرز دیاں حسب ضابطا نقلاں لتیاں جاسکدیاں نیں۔ ایسٹ انڈیا کمپنی دے افسراں دی تربیت ، آئی سی ایس دا نصاب، کرسی سنبھالن والیاں دی برین واشنگ تے اوہناں دا طریقہ کار، ڈکٹیشناں کٹھیاں ساہمنے آسکدیاں نیں۔ کیونکہ سرکاراں لئی ایسے اکیڈمک معاملے سرپھریاں دا کم نیں ، ایہہ گھاٹے دا سودا نیں ۔ برطانیا وسدے کروڑ پتی پنجابیاں لئی ایہہ فضول کم اے، بس پاؤنڈ کماؤ اَتے جان بناؤ، باقی گلاں دے گالڑی پئے باغ اُجاڑن۔ ایس پچھوکڑ توں بعد جے حال حقیقت پھولیے تے اصل حقیقت ساہمنے آؤندی اے۔ برٹش پنجاب دی بیورو کریسی دی لسانی ذہانت دکھائی دیندی اے۔ بظاہر ایہہ سارا کجھ ایڈمنسٹریٹو سطح تے ہوندا اے۔ ظاہری طور تے لگدا اے ، افسران مقامی کلچر تے زبان نوں سمجھ کے علاقے دی عوام دی سائیکی سمجھ رہے نیں تانجو اوہناں لئی عوام دے سچے نوکر بن کے وکھائیے۔ دوجے پاسے علمی ، تعلیمی ، تحقیقی ، حقیقی ، غیر حقیقی سرکاری رپورٹاں جیہڑیاں میدان ہموار کردیاں نیں۔ اوہ 21 ویں صدی دی ایس پہلی دہائی وچ پولیٹیکل ایشوز بن کے جاگ پئیاں نیں۔ اوہناں دا علم دی ڈھال اولھے سیاسی استعمال ہو رہیا اے۔ تاہیوں تے آج ہر کوئی پنجاب نوں ونڈن دے رولے وچ اگے اگے وے۔ لہجیاں نوں زباناں ڈکلئیر کر کے صوبیاں دی ڈیمانڈ ہو رہی اے ۔ کسے وی ریاست دیاں انتظامی اکائیاں دا ودھ گھٹ ہونا روٹین میٹر اے۔ پر ایتھے تے اصلوں ای وکھریاں ہوون دیاں گلاں ٹُریاں نیں ۔ (ایتھے فیر ہُن پنجاب کیہ کرے؟)۔
بد نصیبی تے ایہہ ہے : پنجاب وچ پنجابی کرنٹ ایشو ، پنجابی زبان اُتے کوئی اکیڈمک سطح دا مکالمہ کرن لئی تیار ای نہیں ۔ باہرلے ملکاں وچ بیٹھے پنجابی پیارے ٹوپی ڈراما بُہتا کر دے نیں، عملی کم انگوٹھا۔ ڈالر تے پونڈ کمان توں فرصت ملے تے ایس "سو کالڈ تیجے پنجاب" دا خمار وی اُترے اَتے متھا لان فقیر درویشاں نال۔ اج ویلا اے کہ برٹش پنجاب وچ بیورو کریسی دیاں لسانی رپورٹاں نوں کسے نویں ڈائمنشن توں ویکھ کے زمینی حقائق ، معروضی حالات کھوجے جان ، سچ نتارا کیتا جاوے۔ پنجابی زبان دے لہجیاں اُپر لکھیاں رپورٹاں نویں پکھوں پھرولیاں جاون ۔ خاص طور تے پنجابی زبان دے ڈیروی ، ملتانی، بہاولپوری یاں ریاستی لہجیاں (1962ء) ، توں بعد ایہناں نوں سرائیکی کہن دا رواج پایا گیا اے۔ ) بارے انگریزی افسراں نے انگریزی زبان وچ جو کم کیتا اے، اوہنوں نویں سرے توں نویں تقاضیاں موجب پرکھیا جاوے۔
اجوکے سمیں لسانیات دے حوالے نال انگریز افسراں دیاں رپورٹاں نوں ٹولن دی لوڑ اے۔ ایس بابت ملن والیاں ڈکٹیشناں ، لوڑاں تھوڑاں تے دوجے معاملیاں دا ڈونگھا انیلسز کیتا جاوے۔ ایس کم نوں مختلف پیریڈز وچ وی ونڈیا جا سکدا اے تے مختلف حالتاں تے سچوئیشنز دے حوالے نال وی۔ جیویں انگریزی دور وچ مرتب ہون والیاں جیہڑیاں رپورٹاں آج کل وار وار کوٹ ہو رہیاں نیں ، اوہناں دا کُھرا لبھیا جائے ۔ ایہناں وچ "ای او برائین" اسٹنٹ کمشنر و سیٹلمنٹ آفیسر مظفر گڑھ (1873ء تا 1880ء) دی رپورٹ "رپورٹ آف لینڈ ریونیو سیٹلمنٹ آف دی مظفر گڑھ ڈسٹرکٹ آف دی پنجاب" دی لہوروں چھپن والی 1882ء دی انتظامی رپورٹ توں علاوہ "ای بی سٹیڈ مین" سیٹلمنٹ آفیسر جھنگ (1874 ء تا 1880 ء ) دی لاہور وچ 1882ء نوں چھپن والی رپورٹ وی اے جیہڑی "رپورٹ آف دی ریوائزڈ سیٹلمنٹ آف دی جھنگ ڈسٹرکٹ آف دی پنجاب" دے ناں توں چھاپے چڑھی ۔ ایہہ اوہ انتظامی رپورٹاں نیں ، جیہناں وچ مقامی زباناں تے لہجیاں دے حوالیاں نال وی لکھیا گیا اے ۔ انج ای پنجابی زبان تے اوہدے مقامی لہجیاں بارے برٹش پنجاب دے سارے ضلعیاں دے "گزٹ ائیرز" وچ وی ڈھیر مواد لبھدا اے۔ ہُن تے خیر پنجاب وچ ضلعی گزٹ ائیرز کڑھن دا رواج ای مُک گیا اے۔ خبرے افسر اوس کیبلر دے نہیں رہے یاں فیر "مواد" اوس لیول دا مُک گیا اے۔ اجوکے پنجاب دے ضلعی افسراں نوں مقامی اسمبلی ممبراں ، ناظماں ، چیئرمیناں ، سیکٹریاں ، چیف سیکرٹریاں ، گورنراں ، چیف منسٹراں دے پروٹوکول توں ای فرصت نہیں ملدی کہ اوہ کوئی چچ دا کم کر سکن ۔ جدوں کہ برٹش پنجاب دے افسر پنجاب، پنجابی زبان تے پنجابیاں دا تیا پانچا اپنا آپ منوا کے کردے رہے، بھاویں ایہہ سارا کم اُتلیاں دے اشاریاں تے ای کیوں نہ ہوندا رہیا۔ اَتے ہن اوہناں دیاں دتیاں لیناں تے ای پنجابی اک دوجے دے گلمے پھڑن ڈھے نیں۔ جیوں "سر رابرٹ منٹگمری" جوڈیشنل کمشنر نے 1862ء وچ پنجاب دے سارے کمشنراں تے ڈپٹی کمشنراں توں پچھیا کہ پنجاب وچ سرکاری دفتراں تے عدالتاں دی زبان کیہڑی ہونی چاہیدی اے تے ڈپٹی کمشنر گوگیرہ کپتان میکویل نے آکھیا " ایہہ کوئی زبان ( پنجابی ) نہیں بلکہ لہجا اے ۔" انج ای دہلی دا کمشنر مسٹر جی ایس میول دا فرمانا سی "پنجابی اردو زبان دا لہجا اے" سر ایج بی ایڈورڈ کمشنر این رویے ستجل دے مطابق وی سوئی اوتھے ای ٹِکی کہ کچہریاں وچ اردو ای چلن دیو ۔ پنجابی، پشتو ، ملتانی تے دوجے لہجے شہادت دی زبان بنے تے کم ٹھپ ہو جانا اے۔
سر رابرٹ اجرین داوچارسی "ہندی ( پنجابی ) پنجاب دے لوکاں دی زبان نہیں اے"۔ انج ای کمشنر ملتان کرنل ہنیمٹن دا خیال سی "ملتان وچ پنجابی/ملتانی تحریری زبان نہیں سی" ۔ لہذا اردو ای چلن دیو ۔ یعنی گل اوہا سر چارلس ایچی سن والی "میں پنجابی زبان نوں مڈھلی تعلیم دے قابل نہیں سمجھدا " البتا کمشنر حصار مسٹر لیمشا دا جواب سی "کچہریاں دی ور نیکلر اوسے عام مستعمل زبان دے مطابق ہونی چاہیدی اے جیہڑی ایس صوبے دے مختلف حصیاں یعنی صوبے وچ بخوبی رائج اے۔"
اپرو کتی گل نوں سمیٹیے تے پنجابی زبان نوں دو محاذاں تے نقصان پہنچایا گیا اے۔ اک محاذ برٹش پنجاب دے سرکاری ملازماں دا اے ۔ جدوں کہ دو جا محاذ اوہناں ماہر لسانیات نے کھولیا جیہڑے پہلاں توں مِتھے وچاراں دیاں دلیلاں ای گھڑ دے رہے تے گھڑ رہے نیں۔ پر افسوس کہ اُرلے، پرلے تے تیجے پنجاب دا IQ بھنگ پی کے سُتا اے۔ لسانی معاملیاں تے اکیڈمک مکالمه ای کوئی نہیں ۔ ایس معاملے وچ کسے پاسے کوئی ہِل جُل وکھالی دیندی اے تے نہ کوئی آہر ۔
نِری گونگلوآں توں مٹی جھاڑن والی گل اے۔ اگوں پنجاب وی مچلا بنی ، گونگیاں والا ویہار وکھا رہیا اے یاں فیر حکمِ زباں بندی اے؟
جدوں ایفرو ایشین لینگویجز انسٹی ٹیوٹ لندن وچ پہلی انٹرنیشنل سرائیکی کا نفرنس ہوئی ، غلطی نال اوہدے مقرراں دی لسٹ وچ میرا ناں وی سی۔ پنجابی زبان دے ڈیروی ، ملتانی، بہاولپوری یاں ریاستی لہجیاں نوں زبان قرار دین دے معاملے وچ میری اختلافی کھپ اپنی تھاں سی۔ (ایہہ شور شرابا مسعود کھدر پوش ایوارڈ یافتہ ، اِک امریکن یو نیورسٹی دے نصاب وچ شامل میری کتاب "پہلے پیار دا پہلا بھلیکھا" وچ شامل اے )۔
دوجی انٹرنیشنل سرائیکی کانفرنس جدوں امریکا وچ ہوئی غلطی نال اوہناں دِناں وچ وی میں اوتھے ای ساں۔ پنجابی زبان دے لہجیاں نوں زباناں قرار دیون دے ایس عمل اُتے وی میرا احتجاج ریکارڈ اے جیہڑا "ویکلی پاکستان پوسٹ" نیو یارک / ٹورانٹو دے کالماں راہیں ساہمنے آؤندا رہیا۔ یاد رہوئے پئی میرا اجے وی ایہہ کم چالو اے۔
پنجاب، پنجابی زبان تے پنجابیاں نال لسانی حوالے نال جو کجھ ہو رہیا اے، اوہدی سطح علمی نہیں، سیاسی اے۔ ہُن لوڑ ایس گل دی اے کہ مشرقی تے مغربی پنجاب اَتے باہرلے مُلکاں وچ وسدے پنجابیاں دے تیجے پنجاب وچ کوئی ایسا پلیٹ فارم ہووے جس تے لسانی حوالے نال اکیڈمک سطح تے مکالمہ ہووے۔ نہیں تے فیر پنجابیو : لاؤ گلاسی، پیو لسی تے مارو خراٹے۔۔۔ اکھ کھلھے گی تے ویکھی جائے گی۔
