پنجابی دی پہلی مُیسّر وارتک دا نمونہ - The earliest available sample of Punjabi prose

[الف نظامی]

پنجابی دی پہلی مُیسّر وارتک دا نمونہ
پنجابی دی موہرلی وارتک دا نمونہ
The earliest available sample of Punjabi prose
پنجابی کی اولین دستیاب نثر کا نمونہ​

حاجی محمد نوشہ گنج بخش (1552ء - 1654ء) دے مواعظِ نوشہ نوں پنجابی دی پہلی میسر وارتک(prose) کہیا جاندا اے۔
پروفیسر تجمل حسین صاحب ایم اے ، شعبہ انگریزی ، زمیندار سائنس کالج گجرات آپنڑے مضمون "کُجھ مواعظِ نوشہ پیر دے ادبی انگ بارے" وچ لکھدے نیں:
حضرت شریف احمد شرافت نوشاہی دی پن چھان دے مطابق مواعظ نوشہ دے لکھے جان دا زمانہ 990 ھ اے۔
جناب احمد حسین قریشی احمد قلعداری دے مضمون "حضرت نوشہ پیر دی سمجھاونی" دے مطابق:
اردو شعراں ، پنجابی شعراں تے پنجابی نثر دا مڈھ بنھن والے حضرت نوشہ گنج بخش گجرات دے واسو سن۔ پنجاب دا سب توں وڈا شاعر غنیمت کنجاہی حضرت نوشہ گنج بخش دے مرید دا مرید سی۔
اردو دے سب توں پرانے شاعر حضرت نوشہ پیر ای نے ، ولی دکنی توں پہلاں ایہناں نے اردو دا دیوان لکھیا سی۔

 

[الف نظامی]

حاجی محمد نوشہ گنج بخش دی وارتک دا نمونہ ایس طرحاں اے:

مواعظِ نوشہ : تریجا وعظ
از حاجی محمد نوشہ گنج بخش (1552ء - 1654ء)
بابا ! جے توں واٹ سچی سِدھی سَوَلّی سوکھی سائیں والیاں دی ملیں ، تاں کدی نہ تُھڑیں تے کدی نہ تھِڑیں ، پر ایہ واٹ سائیں والیاں نال مِلیاں ، سچے ساتھ رلیاں ، سچیاں گلاں سُنیاں سمجھیاں ، سچیاں دے آکھے لگ ٹریاں چلیاں لبھدی اے۔ ایویں سُکھالی ناہیں لبھدی تے ایہہ جو لوک ہور بھُلے بھرمی ہوئے اپنی کُسمجھی نال ٹھبکدے ڈولدے رولدے پھر دے ہین ، سے دُھر دے لکھے نال گھتھے ہوئے ہین۔ وڈیاں بُھلاں وچ پھاتھے ہوئے ہین۔تے گھنیاں بھلویاں دے منہ آئے ہوئے ہین۔ایہناں نوں کائی سار سُدھ ناہیں ایہہ ایویں ٹھبکدے آئے تے ٹھبکدے جاوندے نیں۔ ایہناں کوئی سُوجھی ناہیں لدھی۔ پر بھائی جاں جاں سچا سوہان آگو ہوئے کے ، سچیاں نِویں پتیاں نال واٹ ناں دِکھاوے تاں تاں کویں سُجھیے ایہ سچی گل ہے۔ تے سچی گل ایہو گل ہے۔
ہور کہانیاں بُھلانیاں تے پُھلانیاں نِگُنیاں ہین۔ تاں تے بابا ! سچا ہوئے ، سچیاں نال مل ، سچ من ، سچ کہہ ، سچ نال جیو لائے ، سچ سُن ، سچ جان ، سچ سنجھان تے کُوڑ ولوں منہ نوں ہٹائے لے۔
کی لیسیں سچیا کُوڑ تھوں، کی لے سیں سچیا کُوڑ تھوں
کُجھ چانن ہوئے نہ دُھوڑ تھوں، کی لے سیں سچیا کوڑ تھوں
جو دِسّے سو ٹھِر ہے نہیں، بن سائیں ہور دھر ہے نہیں
ایتھے رہنا کجھ چِر ہے نہیں، کی لے سیں سچیا کُوڑ تھوں
سوما: مواعظہ نوشہ ، مرتّبہ شرافت نوشاہی ، صفحہ 51
اوکھے شبداں دے معنے:
واٹ (راستہ) ،سَوَلّی (سستی ، ارزان) ،ملیں (اختیار کرے) ، تُھڑیں (محتاج) ، تھِڑیں (ڈگمگائے)، سُکھالی (آسانی سے) ،بھُلے (بھولے ہوئے) ،بھرمی(شکی) ،کُسمجھی(نا سمجھی)، ٹھبکدے(بھٹکدے ، گمراہ ، آوارہ ، گم ، بے قرار)، ڈولدے(ڈولتے) ،رولدے (رولنا / بھٹکنا) "دُھر دے لکھے نال" (نوشتہ ء قدرت)،پھاتھے (پھنسے)،گھنیاں (بہت زیادہ)،بَھلویاں(بھلاوہ ، فریب) ،سار(خبر)، سُدھ(آگاہی ، علم، واقفیت) ،ایویں(ایسے ہی)، ٹھبکدے، سُوجھی (سمجھ) ، سوہان (واقف کار)، آگو (رہنما / پیشوا) ،نِویں (آگاہی) ، سُجھیے(سمجھیے) ، بُھلانیاں(بُھول میں ڈالنے والی) ،پُھلانیاں(مغرور کرنے والی) ،نِگُنیاں (بے گُن ، بے معنی) ، سچ من (مان لے) ،جیو (طبعیت ، جان ، روح ، دل)، "منہ نوں ہٹائے لے" (منہ موڑ لے)۔

 

[الف نظامی]

نوشہ ہوراں دے وعظاں وچوں نکھیڑی گئی کجھ شبداولی جو اوہناں نے دوجیاں زباناں توں ورتی ہے تے پنجابی دے جیہڑے لہجیاں نوں اپنی لکھت اندر سمویا ہے۔ اوس دی تفصیل ایس طرح ہے:
عربی فارسی شبداولی دا ورتارا:
اللہ تعالی ، قرآن مجید ، کلمہ طیب ، عذاب ، کفر ، ظلم ، مرشد، فقیر ، عبادت، صلوت،خمس ،موت، علم ، کسب،قناعت ، غضب، پیغمبر ، صلاح ، آدر، ما ، است وغیرہ
ہندی سنسکرت تے برج بھاشا دی ورتوں:
سار ، انت ، دھیرج ، سکھر ، ناہیں ، سبھسے ، کسمجھی ، گھتھے ، بھنڈار ، راج ، دھن وغیرہ
لہندی شبداں دا ورتارا:
کائی ، سنگسی ، کھڑوسی ، جیوسی ، آوسی ، ہک ، ہیسی ، آکھیوسی ، تھوں ، ڈٹھوس ، کان، جھلیو ، کیتو وغیرہ ہن

سوما: نوشہ گنج بخش دے وعظاں دا لسانی مطالعہ ، مشمولہ پنجابی نثر دی ٹور ؛ تحقیقی مطالعہ مڈھ قدیم توں 1947ء تک ، صفحہ 84 ، مقالہ برائے پی ایچ ڈی (پنجابی) ، یونیورسٹی اورئینٹل کالج ، پنجاب یونیورسٹی لاہور

 

[الف نظامی]

بابا سائیں والیاں فرمایا اے۔ جو سائیں خود مختار ہے۔ جو مندا ہیس ، سو بندہ ہیس۔ اوس تے کسے دا حکم ناہیں۔ اوہ سب دا حاکم ہے۔ اوہدی رضا وچ راضی رہنا مومن دی نشانی ہے۔ اوہ جیویں رکھے تویں رہیے۔
سوما: پہلا وعظ ؛ مشمولہ مواعظِ نوشہ از نوشہ گنج بخش