جیوں جیوں نویاں تہذیباں پنگریاں، دھرم ظاہر ہوئے، تیوں تیوں وتکرے وی ودھدے گئے۔ اندرونی کھچ تان دے کارن ہر مذہب ہر سماج و چ قسم قسم دی اوچ نیچ اگھڑ پئی۔ لوکاں دی رہنی بہنی و چ کمیاں پیشیاں ہور اگھڑ گئیاں۔ اتھے ایہناں گھٹناواں دی چھان بین (analysis) نہیں کیتی گئی۔ صرف پنڈ وچ واپر رہے الٹم پلٹم (Social Contradictions) دا ذکر اے۔
١. دھرم پنڈ وچ ترتیب وار صرف چار مذہب سن سکھ، مسلمان، عیسائی تے ہندو۔ اک دوجے دے مذہب دی عزت کردے سن۔ پر طور طریقے جدا جدا سن۔
٢. لوک رب نوں مندے سن۔ رب توں ڈردے سن۔ سچ دا گواہ رب ہندا سی۔ لوک رب دی سونہہ، رب دی قسم کھاندے سن۔ پر ہر دھرم دا یقین وکھرا سی۔
سکھ رب اکو ہے۔ اوس نوں ملن دے رستے وکھرو وکھرے ہن۔
اسلام رب اکو ہے۔ اوس نوں ملن دا رستہ صرف اکو ہے۔ اﷲ!
عیسائی رب اکو ہے۔ اوس نوں ملن دا رستہ اوس دا بیٹا یسوع مسیح ہے۔
ہندوں رب اکو ہے۔ اوس دے انیک روپ ہن (دیوتے، دیویاں) رستہ پوجا ہے۔
سارے کہندے سن کہ رب اکو ہے۔ پر رب دی تعریف آپنی آپنی۔ رب کتھے رہندا اے؟ جنے سوال، اونے جواب!
رب اک گنجھل دار بجھارت، رب اک گورکھ دھندا
کھولن لگیاں پیچ ایس دے، پاگل ہو جائے بندہ۔
(موہن سنگھ ماہر)
٣. پاٹھ، پوجا، نماز، دعا چوہاں دھرماں دے لوک آپنی لِیک تے چلدے سن۔
سکھ: آدمی، عورتاں، بچے اکٹھے گردوارے جاندے سن۔ ننگے پیریں اکٹھے بیٹھدے۔ آدمی گرنتھ صاحب دے سجے پاسے، عورتاں کھبے پاسے۔ بچے سبھ پاسے۔ پرشاد ساریاں نوں اکٹھا ورتدا۔ جے لنگر ہووے، تاں اوہ وی اکٹھا ورتدا۔ شبد کیرتن ہندا، ساز وجدے، مسلمان ربابی عام حصہ لیندے۔ ہر دھرم دے لوک شامل ہو سکدے سن۔ پر عام طور تے ہندو ہی شامل ہندے سن۔ سالانہ میلے والے دن کیرتن ویلے سدے ہوئے مسلمان تے عیسائی وی شامل ہو جاندے سن۔
اسلام: نماز و چ صرف مسلمان شامل ہو سکدے سن۔ آدمیاں دے نماز پڑھن دا ویلا ہور ہندا سی تے عورتاں دا ہور۔ اکٹھیاں کدی نہیں۔ عورتاں گھٹ ہی نماز پڑھن جاندیاں سن۔ خالی ویلے ہور دھرماں دے لوک جتی لاہ کے جاں کچھے مار کے ویکھن واسطے جا سکدے سن۔ گاؤن دی تے ساز وجاؤن دی سخت مناہی ہندی سی۔
عیسائی: آدمی، عورتاں تے بچے اکٹھے آؤندے جاندے تے اکٹھے بہندے کھلوندے۔ گیت وی گاؤندے۔ انجیل پڑھن تے دعا دے ویلے وی ہر کوئی شامل ہو سکدا سی۔
ہندو: کجھ صدیاں توں مندر کوئی نہیں سی۔ ہندو گردوارے اکٹھے ہندے سن۔ پنڈت آپنے گھر دن دہار نوں ٹھاکراں دی پوجا کردے سن۔
٤. ذات پات مذہب دسدے کجھ سن۔ لوکیں کردے کجھ سن۔ ویلے دے دستور دے مطابق چلدے سن۔ ہر مذہب و چ ذات پات دا پورا اثر تے زور سی۔
سکھ دھرم ذات پات دی نکھیدی کردا سی۔ گردوارے تے رسماں رواجاں و چ سارے سکھ اکٹھے ہندے۔ اکٹھی روٹی کھاندے۔ پر برادریاں ذات پات دے مڈھ تے ونڈیاں ہوئیاں سن۔ بھاویں تن شادیاں اس حد نوں ٹپ کے ہوئیاں سن پر عام طور تے بیٹی دی سانجھ کوئی نہیں سی۔
اسلام عرب دیس، جتھے اسلام ظاہر ہویا، دے اندر کسے نے ذات پات دا نام وی نہیں سی سنیا۔ ایہو جہیاں ونڈیاں دا مسئلہ ہی نہیں سی۔ پر جدوں ہندواں نے اسلام قبول کیتا تاں ذات پات نال لے گئے۔ سکھاں وانگ مسلماناں دی ہر ذات دی برادری وکھری سی۔ سگوں مسجداں وی وکھریاں سن۔ بیٹی دی سانجھ نہیں سی۔ ویاہ برادریاں دے و چ ہی ہندے سن۔
عیسائی پنڈ وچ سارے عیسائی اکو ذات دے سن۔
ہندو آریا لوک ذات پات دے جنم داتا سن۔ ذات پات دھرم دا حصہ سی۔ ذاتاں جدّی ہنر دے مُڈھ تے بنیاں سن۔
٥. کھانا پینا اکو چکی دا آٹا، روٹی پک گئی تے سانجھ ختم! اکو کھوہ دا پانی، گھڑے و چ پے گیا تے سانجھ ختم۔ اس تو وڈی الٹم پلٹم دی مثال ہور وی مل سکدی اے؟ پر ایس فریب نوں کوئی فریب نہیں سی سمجھدا۔ ویلے دا دستور سمجھ کہ ہر کوئی اس دی پالنا کردا سی۔ اک چپ تے سو سکھ۔ اس الٹم پلٹم دا ویروا ایس طرحاں دا سی۔
اناج کوئی بیجے، کٹے، صاف کرے۔ ہر کوئی کھائے۔ ایہو حال سبزیاں پھلاں دا سی۔
روٹی ٹکر سکھ تے ہندو صرف سکھاں ہندواں دے ہتھاں دا بنیا ہویا کھانا ہی کھاندے سن۔ جدوں وی کوئی مسلمان جاں عیسائی کسے سکھ دے گھر روٹی کھاوے، تاں اوس دے تھالی گلاس وکھرے ہندے سن۔ جے کوئی اُچیچا پروہنا، مسلمان جاں عیسائی باہروں آوے تاں شیشے دے گلاس تے چینی دے بھانڈے ورتے جاندے سن۔ پر ایہو جہے دو گھر ای سن۔ عیسائیاں دے ہتھاں دا بنیا ہویا کھانا نہ سکھ ہندو تے نہ مسلمان کھاندے سن۔ ویاہ شادیاں ویلے مسلمان گوانڈھی جاں متر سکھاں نوں کچی روٹی (آٹا، دال، چول، گھیو) دیندے سن۔ پر بوہتے مسلمان سکھاں دے گھراں توں حلوائیاں دیاں بنیاں ہوئیاں کڑاہ پوڑی، کھچڑی تے پلاؤ لے لیندے سن۔ عیسائی ہر گھر توں کھانا قبول کر لیندے سن۔
دودھ: کچے دودھ و چ کوئی مت بھید نہیں سی۔ پنڈ و چ دودھی کوئی نہیں سی۔ سوائے بکریاں دے دودھ توں کوئی وی دودھ نہیں سی ویچدا۔
گھیو مکھن وی کوئی نہیں سی ویچدا۔ ہر مذہب والے دوجے مذہباں توں گھیو خرید لیندے سن۔ گھیو وچ اُچ نیچ نہیں سی سمجھی جاندی۔
لسی سکھ ہندو کدی وی مسلماناں دے گھراں توں لسی نہیں سن لیندے۔ عیسائی لسی لین والے ہندے سن، دین والے نہیں۔ مسلمان کامے ہر روز سکھاں دے گھراں دی لسی پیندے سن۔
گوشت: سکھ ہندو گاں دی رکھیا کردے سن تے مسلمان سور دی۔ پنڈ وچ کدی وی ایہناں دا گوشت نہیں سی بنایا جاندا۔ لڑائی دا ڈر ہندا سی۔ صرف ککڑ، بکرے تے بھیڈ دا گوشت بنایا جاندا سی تے اوہ وی کدے کدے۔ سکھ جھٹکا کردے سن تے مسلمان حلال۔ ایہہ ریت اینی پکی سی کہ اک دوجے دے گوشت نوں نہ ہتھ لاؤندے سن تے نہ کٹدا ویکھدے سن۔
پانی: قدرت دے دتے اس مفت تحفے نوں الٹم پلٹم نے گھیریا ہویا سی۔ کھوہ دا پانی سانجھا سمجھیا جاندا سی پر کھوہیاں تے لیبل لگے ہوئے سن۔ سکھاں دی کھوہی، مسلماناں دی کھوہی، عیسائیاں دی کھوہی۔ کھوہ گڑدا سی تاں ہر کوئی اوتھے نہاؤن جاندا۔ زنانیاں گھڑے بھردیاں، پر جدوں پانی گھڑے وچ پے گیا تاں اوہ سکھ پانی تے مسلم پانی بن گیا۔ اک دوجے دے گھڑے چوں پانی نہی سن پیندے۔ پر نسار وچوں ہر کوئی پی لیندا سی۔ ایتھوں تک ہی نہیں، جے کوئی مسلمانی کسے سکھ جاں ہندو عورت دے گھڑے نوں ہتھ لا دیوے تاں اوسے تھاں ٹھا مار کے توڑ پھوڑ دتا جاندا سی۔ کہندے سن : گھڑا بھٹ کیتا اے۔ ناکارہ ہو گیا اے۔ جتھے وی پاندھیاں واسطے پیا ہووے، اوتھے لکھیا ہندا سی ہندو پانی مسلم پانی اکو رب دا اکو پانی، واہ! واہ! بندیا تیری کارستانی۔
نر مادہ: آدمی اک توں ودھ عورتاں دے نال ویاہ کرا سکدا اے پر عورت اک توں ودھ آدمیاں نال ویاہ نہیں کرا سکدی۔ کیوں ؟ اک مخول والی گل نہیں۔ ایہہ سوال ظاہر کردا اے کہ سماج و چ آدمی تے عورت برابر نہیں۔ ایہو وتکرے گھراں وچ وی سی تے گھراں توں باہر وی سی۔
فرق جمن توں ہی شروع ہو جاندا سی۔ منڈا جمن دیاں بڑیاں خوشیاں منائیاں جاندیاں سن۔ دھمان کیتا جاندا سی۔ لڈو ونڈے جاندے سن۔ کڑیاں دی واری سوگ پھیل جاندا سی۔ پر پنڈ و چ کڑی نوں مارن دا واقعیہ کدی نہیں سی ہویا۔ فیر وی منڈے دی لوہڑی منائی جاندی سی، لاگ دتے جاندے سن۔ کڑی دی واری ایہہ کدی نہیں سی ہندا بھاویں پنج بھراواں دی اکو بھین کیوں نہ ہووے۔ کڑیاں وڈیاں ہندیاں سن تاں اوہناں نوں ادھا گلاس دودھ دتا جاندا سی۔ منڈیاں نوں پورا گلاس۔ ہور کھان والیاں چیزاں وی منڈیاں نوں حساب نالوں ودھ ملدیاں سن۔ ماواں فکر کردیاں سن : کڑیاں چھیتی جوان ہو جاندیاں نیں۔ جے جوان آدمی مر جاوے تاں سیاپا کیتا جاندا سی۔ پر جوان عورت دی واری کوئی سیاپا نہیں سی ہندا۔
ہاں! عام طور تے کڑیاں دے ویاہ تے منڈیاں دے ویاہ نالوں ودھ پیسہ خرچ کیتا جاندا سی۔ پر کڑیاں نوں جائداد دا کوئی حق نہیں سی ہندا۔
ایہناں وتکریاں دے باوجود، عورت خاندان دی عزت آبرو ہندی سی۔ اوس دی راکھی کرنا ہر آدمی تے ہر بھرا دا فرض ہندا س
ویاہ دے رنگ ڈھنگ، آن شان دے نال، ٹھاکے توں لے کے مکلاوے تک ترتیب وار کئی مہینے تردے رہندے سن۔ ہر ٹبر آپنی فرصت دے مطابق، پیسے تے پھلاں نوں مینہہ وانگ کیردا سی۔ مذہبی رسماں ہر مذہب دیاں وکھریاں وکھریاں سن پر پتا پرشی لیکاں تے چلدیاں آؤندیاں وکھاوے دیاں روایتاں چارے مذہباں و چ تقریباً اکو جہیاں سن۔ کئی ریتاں دی اہمیت تے مطلب لوکاں نوں پتہ سن پر کئی روایتاں کدوں تے کیویں شروع ہوئیاں ایہہ بیتے ہوئے ویلیاں دا راز سن۔ ہو سکدا اے کہ وقت تے دریاواں دیاں وتھاں کرکے بدل وی گئیاں ہون۔ ایتھے صرف پنڈ و چ مشہور تے مذہباں دیاں سانجھیاں ریتاں دا ہی ذکر اے۔
تیل چونا: جی آیاں آکھن دا اک نگھا طریقہ تیل چونا سی۔ جدوں کوئی ساک لے کے آوے جاں نواں رشتے دار پہلی واری گھر آوے تاں گھر دیاں زنانیاں اکٹھیاں ہو کے سردل تے سروں دا تیل چوندیاں سن۔ لاڑا ووہٹی تاں گھر دے اندر پیر نہیں سن رکھ سکدے جدوں تک ہسدیاں ہسدیاں کڑیاں تیل نہیں سن چو لیندیاں۔
لاگ: رسماں نوں نبھاؤن ویلے، ہر پیر تے لاگیاں نوں لاگ دینا ضروری سی۔ لاگ پیسیاں دا ہندا سی۔ نہ دیو تاں لاگی وٹر بہندے سن۔ کاجاں دا نبھا اوہناں دے ہتھ وچ ہندا سی۔ موقعے مطابق، ایہہ پیسے، مراسن، نین، مراسی جاں نائی نوں دتے جاندے سن۔ صرف لاڑے دے گھوڑی چڑھن ویلے، ساریاں بھیناں نوں وی واگ پھڑائی دے پیسے دتے جاندے سن۔
ٹھاکا: ور لبھن لئی رشتے داراں تے دوستاں متراں نوں پچھیا جاندا سی۔ جے کدھرے دس پے جائے تاں کڑی دا پیو جاں کوئی چاچا تایا منڈا ویکھن جاندا سی۔ جے گل بندی نظر آوے تاں منڈے دی ماں کڑی ویکھن وی جاندی سی۔ منڈا کڑی گھٹ ہی اک دوجے نوں ویکھدے سن۔ جے رشتے داراں وچ رشتہ ہووے تاں وکھری گل سی۔ جے گل بن جائے تاں کڑی دا پیو جاں ٹبر دا کوئی ہور اُگھا جی منڈے دی تلی تے چاندی دا روپیہ رکھ دیندا سی۔ بس ٹھاکا ہو گیا۔ منڈا روک لیا۔ دوویں پاسے ویاہ دیاں تیاریاں شروع ہو گئیاں۔ رشتہ کران والے نوں وچولا (وچولی) کہندے سن۔
منگنی : پہلاں وہار منگنی ہندا سی۔ کڑی دا پیو، بھرا سمیت شگن لے کے منڈے دے گھر جاندا سی۔ رسم توں بعد، منڈے دے منہ نوں چھوہارا لاؤندا سی تے اوس دے منہ و چ لڈو پاؤندا سی۔ شگن دی تھالی و چ پتاسے تے پیسے وی رکھے ہندے سن۔ کڑم جپھیاں پا کے ملدے۔ سارے ودھائیاں دیندے۔
ہور رسماں: ویاہ توں پہلوں کئی رسماں ہندیاں سن۔ منڈے دی ماں کڑی دے گھر جا کے کڑی نوں چنی چڑھاندی۔ ویاہ توں ہفتہ دس دن پہلوں دوہاں گھراں وچ شام نوں گیتاں لئی زنانی کڑیاں اکٹھیاں ہندیاں۔ اک شام نوں مراسن منڈے نوں تے کڑی نوں مہندی لاؤندی۔ ہور زنانیاں تے کڑیاں منڈے وی مہندی لواؤندے، لاؤندے۔ ویاہ توں اک دن پہلوں منڈے نوں تے کڑی نوں کھارے پایا جاندا تے وٹنا مل کے نہایا جاندا۔
جنج: ویاہ دا سبھ توں رنگیلا شو جنج ہندی سی۔ جس دن جنج ترنی ہووے، منڈے والیاں دے گھر بینڈ والا سویرے ہی شروع ہو جاندا سی۔ پیو پتر نوں سہرا بنھدا سی۔ سڑبالے نوں وی سجا دیندے سن۔ عورتاں گیت گاؤندیاں سن۔ فیر لاڑے نوں گھوڑی تے چڑھایا جاندا سی۔ بھیناں واگاں گند دیاں سن۔ جنج تردی سی تاں پیو لاڑے دے سر تے پیسیاں دی چھوٹ کردا سی۔ بچے دوڑ دوڑ کے پیسے چکدے سن۔ جنج صرف آدمیاں دی ہندی سی۔ جنج نوں وداع کرکے عورتاں گدھا تے ککلی پاؤندیاں گیت گاؤندیاں، مشکریاں کردیاں، ہسدیاں، کھیڈ دیاں۔
کڑی والے گھر جنج دے سواگت دی تیاری زور شور نال ہندی۔ سویرے سویرے مامے کڑی نوں چوڑا چڑھاؤندے۔ جنج شام نوں پہنچدی۔ آدر تے مان دے نال سواگت کردے۔ ملنی ہندی۔ ڈُھکن ویلے پنڈ دیاں زنانیاں سٹھنیاں دیندیاں۔ کئی کجھ اُچا نیواں کہندیاں۔ ایہہ وی شغل ہندا سی۔ رات نوں جنج ڈھکدی، آتش بازی چلائی جاندی۔
ویاہ مسلماناں تے ہندواں دے ویاہ دی رسم نجی طریقے نال ہندی، عیسائیاں دی دھیرج نال تے سکھاں دی دوپہر توں پہلوں شو نال ہندی۔ کھانا پینا چلدا رہندا۔ گھر دے اندر داج وکھایا جاندا۔ منڈے والیاں نوں بہت کجھ کیہا جاندا۔ فیر ڈولی تورن دی تیاری شروع ہو جاندی۔
ڈولی کہار ڈولی سزا کے سڑک تے رکھ دیندے۔ ویاہ دا درد بھریا حصہ شروع ہو جاندا۔
ڈولی چڑھدیاں ماریاں ہیر چیکاں
نویں جوڑی گھروں وداع ہوئی۔ لاڑا اگے اگے۔ بھیناں تے سہیلیاں و چ گھری ہوئی لاڑی پچھے، اکھاں اتھرواں نال دھوتیاں ہوئیاں، ہولی ہولی ڈولی کول پہنچدیاں۔ نین جاں مراسن جس نے نال جانا سی چپ کرکے ڈولی و چ بیٹھ گئی۔ کڑی ہر اک نوں جپھی پا کے اُچی اُچی روندی۔ ماں وی روئے، بھیناں وی رون، سہیلیاں تے گوانڈھناں وی۔ پیو تے بھرا وی اکھیاں پونجھن۔ آخر کڑی نوں ڈولی وچ بٹھایا جاندا۔ چار کہار ڈولی چک لیندے۔ لاڑا اگے اگے تے ڈولی پچھے۔ کڑی سوہریاں دے پنڈ نوں روانہ ہو جاندی۔ پچھے گھر و چ گہما گہمی دی تھاں چپ ورت جاندی۔
ڈولی چوں اتر کے جوڑی گھر ول تری۔ دروازے کول منڈے دی ماں پانی وارن واسطے کھڑی ہندی، کڑیاں تیل چون واسطے کھلوتیاں ہندیاں۔ اندر جوڑی کجھ چر واسطے پلنگھ تے بیٹھے۔ فیر گھر والا چلا گیا۔ کڑیاں، دیور اتے زنانیاں نے ووہٹی دا منہ ویکھن واسطے جھرمٹ پا دینا۔ سبھ ووہٹی تے ساتھن (Lady-in-waiting) اکٹھیاں کول کول سوندیاں۔ اگلی سویرے دوویں واپس پیکے گھر مڑ آیاں۔
مکلاوا کجھ دناں بعد گھر والا ووہٹی نوں لین آؤندا۔ ووہٹی نوں پیکے گھروں کپڑیاں، لڈواں، مٹھائیاں، نال لد کے توریا جاندا تے جوڑی گھر پہنچ جاندی۔ نویں ویاہی جوڑی دا اکٹھیاں رہن دا سلسلہ شروع ہو جاندا۔ مکلاوے والی پہلی رات دا نقشہ پنجاب دے لوک گیت گوہڑی طرحاں بنھدے نے۔ ہفتے دس دن واسطے ووہٹی نوں کجھ گھر دا کم نہیں سی کرنا پیندا تانجے پورا دھیان گھر والے نوں دیوے، جوانی مانے۔ فیر ووہٹی نوں چونکے چڑھایا جاندا۔ ہن اوہنوں پوری کھلھ سی کہ روٹیاں پکاوے، ہتھ ساڑے تے دل وی ساڑے۔ اگوں تیرے بھاگ لچھیئے!
چادر پاؤنی: پرانے ویلیاں توں رواج چلیا آ رہیا سی کہ جے خدا نخواستہ کوئی عورت جوان عمر وچ بیوہ ہو جاوے تاں اوہدے جیٹھ جاں دیور نوں حق سی کہ اوس دے اُپر چادر پا لوے مطلب ویاہ کر لوے۔ اس دا فائدہ ایہہ سی کہ گھر دی عزت گھر وچ ہی رہندی سی۔ ٹبر وکھ نہیں سی ہندا تے جائیداد کٹھی رہندی سی۔ بیوہ نوں ڈر ہندا سی کہ جے جیٹھ جاں دیور ویاہیا ہووے تاں کیہ پتہ سونکن دے نال نبھے جاں نہ نبھے، ایہہ وی ڈر ہندا سی کہ کدھرے اوہدی جائیداد نوں ہڑپ کرن دی چال تاں نہیں۔ ایہناں سوالاں دا جواب تاں وقت نال ای ملدا سی۔ پر چادر پاؤن دا عام رواج سی۔
رسم بڑی سادہ جہی ہندی سی۔ دوویں نالو نال دو چوکیاں تے بیٹھدے سن۔ گھر دیاں زنانیاں اوہناں دے سراں دے اپر چادر پھڑ کے کھلوندیاں سن۔ گیت گاؤندیاں سن، چول وار کے سٹدیاں سن۔ آدمی کوئی نہیں شامل ہندا۔ رسم ختم ہون تے دوویں جوڑی سمجھے جاندے سن۔ سماج تے کچہریاں ایہناں ویاہاں نوں قبول کردیاں سن۔ اس نوں (Customary Law) سماج دا قانون کہندے سن۔
داج: ویاہ ویلے لین دین نوں داج کہندے سن۔ اصل وچ اس دے تن روپ ہندے سن۔ داج، وٹا تے الٹا داج۔ ویاہ ویلے جو کجھ دھی نوں تے اوس دے سوہرے گھر نوں دتا جاندا سی۔ اوس نوں داج کہندے سن۔ داج دی بھاویں کنی وی آس ہووے، اس دی کوئی منگ نہیں سی کردا۔ نہ ہی کوئی ووہٹی نوں طعنے ماردا سی کہ توں داج گھٹ لیاندا اے۔ داج دیاں منگاں تاں پڑھیاں لکھیاں نے شروع کیتیاں نیں۔ ایہہ پرانی سبھیتا و چ نیچ پُنا گنیا جاندا سی۔ اس وچ زیور، سوٹ، کھیس، تلائیاں، رضائیاں، دریاں، برتن تے روز ورتن دا ہر قسم دا سامان ہندا سی۔ کئی واری چرخے، پلنگھ تے پیسے وی ہندے سن۔ سس تے نناناں تے سوٹاں ول خاص دھیان دتا جاندا سی۔ سوہرے دا گھٹ ہی فکر ہندا سی۔ گوٹا کناری بڑا ورتیا جاندا سی۔ کڑی دے ہتھاں دیاں بنائیاں ساریاں چیزاں داج و چ رکھیاں جاندیاں سن۔ ایہہ خیال رکھنا پیندا سی کہ داج کڑی دے ٹبر تے سوہرے ٹبر دی حیثیت دے برابر دا ہوئے۔ جے گھٹ ہوئے تاں گلاں ہندیاں سن۔
جدوں وی کڑی پیکے گھر آؤندی سی تاں ہر قسم دا سامان نال لے کے جاندی سی۔ ماواں دی کوشش ہندی سی کہ دھی دا گھر بن جائے تے سس خوش رہے۔
وٹا: غریب گھر والیاں نوں منڈے لئی ساک لبھنا بڑا اوکھا ہندا سی۔ ہر ماں پیو نوں فکر ہندا سی کہ دھی سوہرے گھر جا کے کیہ کھائے گی تے کیہ ہنڈھائے گی۔ غریب خانداناں کول اس دا حل سوکھا سی۔ آپنی کڑی دے دیو تے دوجے دی کڑی لے لوو۔ دوویں منڈے ویاہے گئے تے دوویں کڑیاں۔ ایہہ بڑا سوکھا برابر دا وٹاندرا (even exchange) ہندا سی۔ کڑیاں نوں سساں دکھی کرن توں کتراؤندیاں سن۔ پر جے اک کڑی، دوجی نالوں بوہتی سچجی تے سوہنی ہووے تاں وی رپھڑ پے جاندا سی۔ بڑا خیال رکھیا جاندا سی کہ جتھوں تک ہو سکے، وٹا برابر دا ہووے۔
الٹا داج: ضرورت مند ٹبراں و چ عام سی کہ جے منڈا بوہتی عمر دا ہو گیا ہے تے رشتہ نہیں ملیا تاں اوہ کڑی والیاں نوں پیسے دے کے منڈا ویاہ لیندے سن۔ پنڈ وچ کئی کانڈ سن جنہاں وچ کڑیاں ویچیاں وی گئیاں تے خریدیاں وی گئیاں۔ کئی کامیاب سن تے کئی ناکام۔
پنڈ وچ سبھ توں مشہور الٹا داج سوہن سنگھ دے گھر دا سی۔ اوس دیاں پنج دھیاں تے اک نکا پتر سی۔ زمین گہنے پئی ہوئی سی تے گزارا اوکھا سی۔ قرضہ بڑا سی۔ اوس نے واری واری پنجاں دھیاں دے ویاہ پیسے لے کے کر دتے۔ قرضہ لہہ گیا۔ زمین چھٹ گئی۔ برادری میہنے ماردی سی پر اس نے کوئی پرواہ نہ کیتی۔ رب دی مہر، پنجے دھیاں آپنے گھراں و چ خوش سن۔ سوہن سنگھ دی جوائیاں نال وی چنگی بندی سی۔ قرضے لہہ جان توں بعد، سوہن سنگھ دی ووہٹی دن دہار کڑیاں نوں گھر سددی رہندی سی۔ سردا پجدا کجھ نہ کجھ دے وی دیندی سی۔
پنجاب دے پنڈاں دا جیون جس طرحاں گیتاں تے قصیاں و چ بیان کیتا گیا سی۔ سینکڑے سالاں توں اوسے طرحاں ہی چلیا آ رہیا سی۔ جدوں خوبصورت جوان، بنسری تے گیتاں نال من موہن والا پر ویہلڑو رانجھا، بھرجائیاں دے طعنیاں توں تنگ آکے سویرے سویرے گھروں نکل جاندا اے تاں وارث شاہ نے اٹھارھویں صدی و چ جو نقشہ کھچیا سی، ویہویں صدی و چ اویں ہی قائم سی۔
چڑی چوکدی نال اڈ ترے پاندھی
پئیاں دُدھاں دے وچ مدھانیاں نی
ہوئی صبح صادق جدوں آن روشن،
تدوں لالیاں آن چچلانیاں نی
لئیاں کڈھ ہرنالیاں ہالیاں نے،
سواں بھوئیں نوں جنہاں نے لانیاں نی۔
گھر بار چکیاں جھوتیاں نی
جناں تؤنا گنھ پکانیاں نی۔
کاروبار وچ ہویا جہان سارا،
چرخے کتدیاں اٹھ سوانیاں نی۔
روز دے رجھیویاں دا ڈھنگ ایہو جیہا سی کہ آدمی جوش پر فرصت نال کم کردے، عورتاں ہر ویلے کم کردیاں تے بچے جو وڈے کہن اوسے طرحاں کردے۔ کماںکاراں دی ونگی کتاب و چ کئی تھانواں تے کھلری پُلری ہے۔ ہر کوئی کسے ناں کسے دھندے و چ رجھیا ہندا سی۔ ویہلڑو کوئی ورلا ای سی۔
اٹّا سٹہ ہے کہ ١٩٤٠-٤٦ وچ پنڈ دے ٣٨% لوکاں دا پیشہ کاشتکاری سی۔ گنتی و چ جٹ بھاویں بوہتے سن، پر سارے واہی نہیں سن کردے۔ عیسائی، ارائیں تے تیلی، کھیتی باڑی توں علاوہ ہور کجھ نہیں سن کردے۔
کوئی ٣٢% لوکیں دستکاری تے ٹیکنیکل کماں و چ رجھے ہوئے سن۔ ایہناں وچ راج ترکھان مستریاں دی گنتی سبھ توں ودھ سی۔ ایہہ کھوہاں دی چنائی کردے تے کوٹھے بناؤندے۔ ایہناں دے گھراں و چ ورکشاپ ہندی جس و چ ہل پنجالیاں، دستے، منجیاں تے کنگھیاں وغیرہ بناؤندے۔ کئیاں خراس وی لائے ہندے۔ بہت سارے کاریگر شہراں وچ کم کردے پر ٹبر پنڈ رہندے۔ لوہاراں دی ورکشاپ وی گھر وچ ہی ہندی۔ بوہت سارے لوہار وی شہراں و چ کم کردے پر ٹبر پنڈ چھڈ دیندے۔ ادھے کو دستکار (جلاہے وغیرہ) پنڈ ہی رہندے تے پنڈ ہی کم کردے۔
باقی ٣٠% وچوں، ادھے ڈھوا ڈھوائی (٨%)، دوکانداری تے کاروبار (٧%) کردے۔ رہندی ١٥% گنتی ضروری سیواواں (نائی، مراسی، ماسٹر، مذہبی اداریاں دی راکھی، سرکاری نوکری، مزدوری، ڈاکٹری وکیلی و چ جڑی ہوئی سی۔ کوئی ہور ایسا پنڈ کدھرے نہیں سی جس و چ کماں کاجاں دی اینی ونگی ہووے۔
رجھیویاں دا ڈھانچہ : سارے ٹبر دا اکٹھیاں کم کاج و چ پھسے رہن دا ڈھانرا صدیاں توں چلیا آ رہا سی۔ ١٩٠٦-١٩٤٦ وچ ہولی ہولی ایہہ ڈھانچہ بدلنا شروع ہو گیا۔ اس دے کئی کارن سن۔ کجھ بچے سکول جان لگ پئے تے ٹبر دے کماں وچوں کھسک گئے۔ سرکاری نوکریاں وچ وادھا ہو گیا۔ ٹانگے، بساں تے ریل گڈیاں دے آؤن نال آواجائی سوکھی ہو گئی۔ چھاپے خانے نے اخباراں تے رسالیاں راہیں باہر دی دنیا نیڑے لے آندی۔ فوج وچوں جاں پولیس وچوں جے کوئی ریٹائر ہویا تاں اوہ پرانے دھندے وچ نہ پیا۔ کاروبار ودھ گئے۔ شہراں و چ نوکریاں کرن والیاں نے پنڈ پیسے بھیجنے شروع کر دتے تے ہور بھراواں نوں کھچ لیا۔ ایہناں زوردار نویں وسیلیاں دا پنڈ دے لوکاں نے پورا لابھ چکیا۔ زمانہ بدلنا شروع ہو گیا۔ پر بدلی دی رفتار سست رہ گئی۔ دو رجھیویں جنہاں و چ ہمیشہ وانگر سارا ٹبر کھبیاہندا سی۔ کھیتی باڑی تے تانا بننا۔
کھیتی باڑی : کاشتکاری تاں قدرت دے دور دے نال نتھی ہوئی سی۔ بجائی، گوڈی، واڈھی دے دناں و چ کساناں نوں سر کھرکن دی ویہل نہیں سی ہندی۔ گوڈی تے واڈھی ویلے غیر کاشتکار وی ہتھ وٹاندے سن۔ سون دے مہینے تے کنک دی واڈھی توں پہلوں فروری، مارچ وچ، کساناں نوں دل کھول کے مزے لین دا ویلا مل جاندا سی۔
کھوہ کسان دا دھرا ہندا سی اوس دا جیون ہل پنجالی دے نال جڑیا ہندا سی۔ اوہدی ٹیم ہندے سن : آپ، جوان پتر، کامے، ٤ بلد، اک دو مجھاں، اک دو سانڈھ، تے ہو سکدا ہے اک گھوڑی۔ ٹیم دی پٹھ تے باپو، عورتاں تے بچے ہندے سن۔ کتے، بلیاں وی ڈیرا جمائی بیٹھے ہندے سن۔ باپو ڈنگراں نوں پٹھے پاؤندا تے بچے چراؤن لے جاندے۔ پر اتھرے بلداں تے سانڈاں نوں چرن واسطے نہیں سی چھڈیا جاندا، تے نہ ہی گھوڑی نوں۔ کیہ پتہ کدھر نس جان۔ گھوڑی نوں تاں ہر ویلے ڈھنگا پائی رکھدے سن، کنک بیجن لئی، کھیتاں نوں تیار کرن واسطے پہلوں دو چار واری ہل واہیا جاندا سی۔ ایہہ کم سویر دی لو ویلے شروع ہندا تے دو حل (٤ بلد) سورج چڑھن تک اک کلا زمین واہ دیندے۔ حل دے پچھے پچھے پرندے اڈدے تے گنڈویاں نوں، ٹڈیاں نوں بوچن دی کوشش کردے۔ ایہہ سارا نظارہ بڑا خوبصورت ہندا سی۔ جے کوئی مٹیار بنے توں لنگھدی ہووے تاں ہالیاں دے منہ پرت ای جاندے سن۔
تیرے لونگ دا پیا لشکارا تے ہالیاں دے ہل رک گئے،
ہل واہن دے پچھوں سہاگا پھیریا جاندا سی تاں جے موٹیاں ڈھیماں ٹُٹ جان تے زمین پدھری ہو جائے۔ فیر رُوڑھی کھلاری جاندی، پانی دتا جاندا، تے اخیر تے ماڑا ماڑا ہل واہ کے، وتر ویکھ کے، مٹھیاں نال بیج سٹیا جاندا سی تے جھٹ ہی ترنگلیاں نال سیاڑ پدھرے کر دتے جاندے سی تاں جے پکھو بیج نہ چگ لین۔ فیر کیاریاں بنائیاں جاندیاں تاں جے پانی سارے کھیت نوں اکو جیہا دتا جا سکے۔
پانی دین دا کم بلداں واسطے اوکھا ہندا سی کیونکہ کئی گھنٹے کھوہ تے بھویں لگے رہندے سن پر کساناں واسطے سوکھا۔ اک دھیان رکھنا پیندا سی کہ آڈ صاف رہے، کیاریاں دیاں بنیاں، کدھرے ٹٹ نہ جان۔ چلدے کھوہ تے نہاؤن والے، پانی بھرن تے کپڑے دھون والیاں آ جمدیاں۔ بچے گادھی تے جھوٹے لیندے۔ رونق لگی رہندی۔ ہر کوئی خوش نظر آؤندا۔
جدوں فصل اگنی شروع ہونی تے نال ہی گھاہ پتے وی نکل آؤندے۔ گوڈی دی لوڑ پیندی۔ رنبیاں لے کے بندے تے زنانیاں گوڈی کردیاں، پچھوں پانی دتا جاندا۔ ہور گھاہپتے اُگ آؤنے، پھیر گوڈی کرنی پیندی۔ ایہہ سلسلہ چلدا رہنا۔ جدوں فصل اُچی ہو جاوے تاں گھاہ پتہ آپے ہی نہیں سی اگدا۔ ہن کسان فصل نوں ودھدا ویکھے تے وہلا موجاں کرے۔ ادھراودھر پنگے وی لوے۔
مہینہ بھر چیتر و چ کنک دا رنگ بدلدا جاندا، ہرے ہرے بوٹیاں چوں سٹے نکلنے شروع ہندے۔ کھاؤ پیو توں پچھوں شیخ ڈھول لے کے پنڈ دے دلان وچآ جاندا۔ ڈھول سندیاں ہی جوان تے منڈے گھروں دوڑدے تے رات دیر تک بھنگڑا پاؤندے رہندے۔ کنک دا رنگ ہولی ہولی سونے ورگا ہندا جاندا تے بھنگڑا پیندا رہندا۔ شیخ نوں کوئی پیسہ دھیلا نہیں سی دیندا۔ ایہہ اوہدی آپنی خوشی سی۔ کنکاں پک جانیاں، وساکھی آ جانی، واڈھیاں شروع ہو جانیاں تے تقریباً سارا پنڈ واڈھیاں و چ رجھ جاندا۔
واڈھیاں دا نظارہ کمال دا ہندا سی۔ دس دن واسطے ہر سویر نوں، داتریاں ہتھ وچ، جوان کیہ بڈھا کیہ، فوج دے سپاہیاں وانگ پنڈوں نکلدے تے ہر پاسے چھا جاندے۔ گھر گھر و چ تندور تپ جاندے۔ زنانیاں تھبے دے تھبے روٹیاں پکاندیاں، چوپڑدیاں تے چنگیر وچ اکٹھیاں کری جاندیاں۔ فیر اچار، گنڈھے، گُڑ، دال تے لسّی دا گھڑا لے کے کھیتاں نوں تر پیندیاں۔ بھتا ویکھدیاں ای واڈھیاں نے داتریاں سٹ دینیاں۔ روٹی ٹکر کھان توں پچھوں فیر واڈھی شروع ہو جانی۔ شام نوں وڈھی ہوئی کنک دیاں بھریاں بنھ کے اکٹھیاں کر دینیاں۔ واڈھی کرن والیاں نوں دہاڑی دی اک اک بھری ملدی۔ گھروگھریں لے جاندے۔
جدوں کسے کسان دی چوکھی کنک کھلوتی ہونی، تے اوہنوں کالھ ہونی تاں اوس مانگی پا دینی۔ سویرے سویرے اوہدے گھر دے کول ڈھول وجنا۔ جِداں جی کرے واڈھی تے برگیڑ وچ شامل ہو جائے۔ کھیت نوں اکٹھیاں تُر پینا، سارا دن ڈھول وجدا رہنا تے جوان گرماں گرمی و چ واڈھی کری جاندے۔ شام نوں بھری دے تھاں ویاہ ورگی روٹی ملدی سی۔ ڈھول دے مگر مگر ساریاں نے جنج وانگر کسان دے گھر پہنچ جانا۔ اگے حلوائی مال متا تیار کرکے اڈیکدا ہندا سی۔
پہلوں چول، شکر تے گھیو دتا جاندا۔ فیر چھولے تے پوڑیاں۔ اوس توں پچھوں کڑاہ تے اخیر تے گرماگرم جلیبیاں۔ جنا وی کوئی ڈھڈ وچ توڑ سکے توڑ لئے۔ چوری چوری کسے نوں دارو دا گھٹ وی مل جاندا۔
ہن گاہن دا ویلا آ گیا۔ ٹاہنیاں اکٹھیاں کرکے کوئی ٢ گز ٢ گز تے اک فٹ موٹا فیلا بنایا جاندا تے کھچن واسطے رسا بنیا جاندا۔ کھلاڑے دے نیڑے رڑی تے صاف تھاں تے گولدارے و چ کن بھریاں وچھائیاں جاندیاں۔ پھیلا اتے رکھ کے، اوہدے اگے سانڈھ نوں جوت دتا جاندا تے اوہ بھوی لگ جاندا۔ جیوں جیوں نڑ پھسدے اوہناں نوں ترنگلی نال الٹا دتا جاندا۔ سٹیاں چوں کنک نکل کے تھلے بہہ جاندی تے توڑی اُپر رہ جانی۔ اُپروں توڑی ہٹا کے کنک تے سٹیاں تے بریک چورے نوں اک پاسے کر دتا جاندا۔ بور بھریاں اسے طرح گاہیاں جاندیاں۔ ایہہ کم باراں دن ہر روز چلدا رہندا۔ جنا چر سارا کھلاڑا نہ گاہ کتے۔
ہن بریک توڑی تے دانیاں نوں وکھرا کرن دا ویلا آ جاندا۔ چھجاں والیاں پہنچ جاندیاں۔ گاہے ہوئے دانیاں نوں چھج و چ پا کے، چھج نوں دوہاں باہاں دے نال سر توں اچا چکدیاں، طریقے نال چھج ہلاندیاں تے کیردیاں۔ توڑی پاسے نوں اڈ جاندی تے دانے پیراں کول ڈگ پیندے۔ چھٹن دا کم چلدا رہندا۔ جدوں تک سارے دانے صاف نہ ہو جان۔ اکٹھی کیتی کنک دا بوہل ویکھ کے ہر اک دا جی خوش ہندا۔
ہن بوہل نوں ونڈن دا ویلا آ گیا۔ کجھ لوک آلے دوالے منجیاں تے بہہ جاندے تے کجھ پیریں بھار بہہ جاندے جاں کھلوتے رہندے۔ دھڑوئی دڑوپا لے کے پہنچ جاندا سی تے گھمیار آپنے کھوتے تے چھنٹا لے آؤندے۔ جے زمین ٹھیکے تے لئی ہووے، تاں کنک دا ادھ چلا جاندا سی۔ چھوٹیاں گلوٹیاں وِچ ایہو جہے کسان صرف پنج گھر سن۔ باقی سارے آپ مالک سن۔ جے کسان نے بیج جاں ہور لوڑاں لئی قرضہ لیا ہندا سی تے پہلوں اوہ دتا جاندا سی۔ اوس توں بعد کسان کامیاں نوں سیپیاں نوں آپنی مرضی نال حصہ دیندا سی۔ لوہار تے نائی نوں کجھ دانے دینے ہندے سن۔ باقی دا بچیا ہویا بوہل کسان دا آپنا ہندا سی۔ چھوٹے حصے دار بوریاں و چ جاں پنڈاں بنھ کے کنک گھر لے جاندے سن۔ پر وڈے حصے دار کھوتیاں تے لدوا کے کھڑدے سن۔ جے فصل چنگی ہووے تاں ہر کوئی خوش ہو جاندا سی۔
تانا بُننا : اک ہور رجھیواں جیہدے وچ سارا ٹبر لگدا سی، اوہ سی کھدر، چادراں تے کھیس بننا۔ گھر دا ہر جی اس وچ ہتھ وٹاؤندا سی۔ اس ٹیکنیکل کم دے کئی پکھ سن۔ ہر گھر والے آپنے آپنے کھتے دی چھلیاں اکٹھیاں کرکے بروالی دے گھر چھڈ جاندے۔ چرخے دے نال بروالی اوہناں توں نڑی دے دوآلے وڈیاں چھلیاں بناندی۔ اوہدیاں کُڑیاں ہتھ وٹاؤندیاں۔ ایہناں نوں فیر تانے تے پیٹے واسطے دو حصیاں و چ ونڈیا جاندا۔ اگلا کم، تانا تننا پیچیدہ کم ہندا سی۔ اس دے و چ سارا ٹبر لگدا سی۔ بروالا کھلی تھاں تے حساب نال دو قطاراں و چ کانے ٹھوکدا۔ بچے بیٹھ کے چھلی دیاں نڑیاں نوں اک سوٹی دے سرے تے اس طرحاں ٹکاؤندے کہ نڑی پھرکی وانگر گھم سکے۔ ایہناں نوں لے کے بروالی تانا تندی۔ کدھرے نہ کدھرے دھاگہ ٹٹ جانا تے دو انگلیاں دے نال نکی جہی گنڈھ مار کے جوڑنا پیندا۔ اوس توں بعد بروالا تے بروالی تانے نوں لکڑ دیاں گھوڑیاں تے کھچ کے چاہڑدے۔ پھیر برش دے نال تانے آٹے دی ماوا لاؤندے۔ جدوں سک جاوے تاں اوس نوں فیر کھڈی تے چڑھایا جاندا۔ بروالی چرخے نال پیٹے نوں پھرکیاں تے چاڑھدی۔ بروالا کھڈی تے آرام نال کپڑا بندا۔ جے رنگدار پڑیاں پانیاں ہون تاں پیٹے نوں پہلوں رنگیا جاندا سی۔ بروالی تے بروالے نوں جلاہی تے جلاہیا وی آکھیا جاندا سی۔ جدوں ویہل ملے تاں بروالی کئی گھراں دے نکے موٹے کم وی کردی سی تے بروالا ٹبر دے سنیہے پتر لے کے دور دریڈے وی جاندا آؤندا سی۔
چھوٹیاں ہوندیاں ڈنگر چارے، وڈیاں ہو ہل واہیا
بڈھیاں ہو کے مالا پھیری، تے رب دا الاہما لاہیا
(دھنا بھگت)
چراں توں آ رہیا جیون دا چکر : جمنا، وڈے ہونا، ویاہ، بچے، بچیاں دے ویاہ، پوتےپوتیاں، بڈھاپا، موتعمراں بھر قائم دا قائم سی۔ جیون پندھ کدوں تے کتھے مکجانا اے، دکھسکھ سبھ کجھ ربدی رضا منی جاندی سی۔
گھر وچ رہ رہے پریوار تن پدھراں تے چلدا سی : دادےدادیاں، ماںپیو، پوتےپوتیاں۔ ہر اک نوں آپنےآپنے فرضاں تے ذمےواریاں دا پتہ ہندا سی۔ دادے دے کم سن ڈنگر چارے، رسا وٹے، راکھی کرے، نکڑ سکڑ دے کم کرے تے آپنا دن گھروں باہر گزارے۔ دادی گھر وچ کجھ وی کر سکدی سی جدوں تک رسوئی و چ نہ وڑے تے منہ بند رکھے۔ پیو گھر دا موڈھی ہندا سی۔ ماواں ٹبر پالدیاں، قدراں قیمتاں سکھاندیاں تے پریوار دی عزت نوں سنبھال کے رکھدیاں۔ بچے گھر وچ جمدے تے وڈے ہندے، کڑیاں کڑیاں نال کھیڈدیاں تے منڈے منڈیاں نال۔ ٹبر وڈے ہندے سن تے اکٹھے رہندے سن تے اکو رسوئی وچ روٹی پکدی سی۔ نویں ویاہی دا وچو وچ جی ہندا سی کہ میری رسوئی وکھری ہو جاوے۔ گھر والے نوں چپ چپیتے کہندیاں ای رہندیاں سن۔ شہراں و چ گیت مشہور سی :
جے توں مزہ لینا ای تاں وکھرا کمرہ لے دے۔
ماواں تے دادیاں خیال رکھدیاں سن کہ کڑیاں اوہناں دے سائے تھلے رہن۔ جدوں کڑیاں رل کے کھیڈ دیاں ہون تاں وی ماں دیاں نظراں جاں دادی دے کن اوہناں ول ہندے۔ ماں اوہناں نوں جیون جانچ سکھاندی سی : صفائی، روٹی پکانی، کتنا، ویلنا، سینا پرونا، تے گیت گاؤنے۔ کڑیاں نوں کتنا بڑا چنگا لگدا سی۔ ترنجناں و چ اکٹھیاں بیٹھ کے چرخے کتنے، ہسنا، گاؤنا۔ اکٹھیاں کھدو کھیڈنا، مستی کرنی پر کلیاں کدھرے نہیں سن جا سکدیاں، بھاویں سکول ہووے جاں مذہبی تھاں۔ کھیتاں نوں، بھٹھی تے، پانی لین اکٹھیاں چڑیاں دیاں ڈاراں وانگر جاندیاں۔ ایسے طرحاں پکیاں سہیلیاں بن جاندیاں۔ ہر کوئی نظر رکھدا کہ کڑیاں نوں کوئی چھیڑے نہ، ہتھ نہ لائے۔ کڑیاں نوں سکھایا جاندا سی کہ گھروں باہر نظر نیویں کرکے تُرن۔ پنجابیاں دی عادت ہے کہ مٹیاراں ول اکھاں پھاڑ پھاڑ کے ویکھن۔
ماں پیو دی نیتی سی کڑیاں واسطے منڈا لبھنا، داج اکٹھا کرنا، ویاہ کرنا۔ ویاہ کرکے ماں پیو سمجھدے سن کہ اوہناں دا بھار ہولا ہو گیا ہے۔ اوہناں آپنا فرض پورا کر دتا اے۔ پر جدوں آپنے گھر نوں تر جاندیاں سن تاں اوہناں دے نہ ہون دی گھاٹ نوں دل تے لاندے سن۔ دھیاں وی دن رات یاد کردیاں بھاویں کنیاں وی سکھی کیوں نہ ہون۔
کنکاں نسریاں نی مائے، دھیاں کیوں وسریاں نی مائے۔
منڈا جمن دی بڑی خوشی منائی جاندی سی۔ لڈو ونڈے جاندے سن۔ کڑی واری ایہہ کجھ نہیں سی ہندا۔
منڈا جمیا جگا لیا دیوا تے کڑی واری تیل مکیا۔
منڈیاں نال سماج و چ عزت بندی سی۔ جنیاں باہاں اینی طاقت۔ اکلے پتر دا ڈر رہندا سی کہ کدھرے مر نہ جاوے، کوئی مار نہ دیوے۔ جگے ڈاکو دی روندی ماں دا گیت سی :
جے میں جاندی جگے مر جانا تاں اک دے دو جمدی
منڈے گلیاں محلیاں وچ دوڑدے بھجدے، کھیڈدے، کوٹھے ٹپنے، جدوں جی کرے کسے گھر جا وڑنا، کسے کھوہ تے نہا لینا، کسے کھیت و چ چلے جانا، کسے درخت تے چڑھ جانا، کسے چھپڑ وچ ٹُبیاں مارنا۔ بالکل آزاد سن۔ پر اک سخت مناہی سی ۔ کسے کھیت چوں کجھ وی پٹ نہیں سن سکدے تے نہ ہی کوئی چوری کر سکدے سن۔ گھروں وی مار تے باہروں وی مار۔ ہر کوئی ہر منڈے دے ماں پیو، دادے نوں جاندا سی۔
ہر ماں پیو دی خواہش ہندی سی کہ منڈے کڑی دا ویاہ بڑی شان نال کرے۔ آپنی حیثیت توں ودھ پیسہ لا دیندے سن۔ قرضہ وی چک لیندے سن۔ ماں پیو لبھدے کہ دوویں ٹبر رلدے ملدے، اکو جہے ہون۔ بوہتیاں شادیاں تاں دور نیڑے دے رشتے داراں و چ ہی ہو جاندیاں سن۔ کڑیاں دے ویاہ ١٣ سال تے ٢٠ سال دی عمر دے و چ وچہو جاندے سن۔ منڈیاں دے ١٨-٢٢ دے درمیان کجھ ویاہ وٹےسٹے تے ہندے سن۔ کڑی دیو تے کڑی لے لوو۔ جے منڈا وڈی عمر تک کنوارا رہ جائے، تے غریب ہووے، تاں اُوس نوں ویاہ کران لئی کڑی خریدنی پیندی سی مطلب کڑی والیاں نوں پیسہ دینا پیندا سی۔ جیہڑے آدمی سوکھے تے زور والے ہون، اوہناں دیاں دو ووہٹیاں وی ہندیاں سن۔ روک کوئی نہیں، نہ قانونی تے نہ سماجی۔
سارا جیون گھر دے دائرے وچ ہی گزردا سی۔ گھر جمنا، گھر و چ ہی ویاہ دیاں رسماں ہونیاں تے گھر ہی مرنا۔ بوہتیاں رسماں سارے دھرماں دیاں اکو جہیاں سن۔ کجھ دا بڑا فرق سی۔ جویں کہ سکھ جنم تے مرن دیاں کجھ رسماں گردوارے مناؤندے سن۔ کجھ دناں دے بچے نوں گردوارے لیجانا، امرت منہ و چ پانا تے پرشاد کرانا۔ مرن تے گردوارے لے کے جانا، کھوہی تے نہواؤنا، تے گردوارے پئے ہوئے پٹڑے تے مڑھیاں نوں لے کے جانا تے وڈے پتر نے چخا نوں اگ لاؤنی۔ فیر ساریاں گردوارے آ کے عبادت کرنی۔ ہاں چھوٹے بچے دی لاش نوں چک کے سدھا گھروں مڑھیاں نوں لے جاندے سن تے سدھا گھر آ جاندے سن۔ ہندو وی ایسے طرحاں کردے سن۔ مسلمان تے عیسائی، قبر پٹ کے مردے نوں دبدے سن تے دعا کردے سن۔
بھوت پریتاں دا ڈر بھو سماج دے نال نال پرچھاویں وانگر تریا آ رہیا سی۔ کسے دا یقین ہووے جاں نہ ہووے، کوئی ٹبر وی ایہناں دے دائرے توں باہر نہیں سی۔ ایہناں دیاں آپنیاں آپنیاں رہن دیاں تھاواں، آپنے آپنے ناں تے آپنی آپنی طاقت ہندی سی۔ چڑیل نویاں ویاہیاں کڑیاں نوں چنبڑدی سی، جن بھوت نوجوان منڈیاں نوں تے ڈَین نکے منڈیاں دا کلیجہ کڈھ کے لے جاندی سی۔ دینت زنانیاں چک لے جاندے سن۔ دیو جہڑا ہتھ آوے اوہنوں کھا جاندے سن۔ جادوگرنیاں بھولیاں نوں بچان لئی اوہناں دا روپ بدل دیندیاں سن۔ جنگل وچ اجڑے ہوئے محلاں و چ رہندے دیؤ تے اوہناں دیاں قابو کیتیاں سندر تے جوان جادوگرنیاں دیاں کہانیاں بچیاں نوں بڑیاں چنگیاں لگدیاں سن۔
بھوت پریت ہے کہ نہیں؟ اس دا کوئی ثبوت نہیں سی۔ یقین دی گل سی۔ کوئی آکھے سچ اے، کوئی آکھے بکواساں۔ بحث ہو گئی۔ اک منڈا بولیا کہ رات نوں قبراں و چ بھوت نکلدے نیں۔ جے توں نہیں منندا تاں رات نوں کلی ٹھوک کے دس۔ دوجا منڈا کلی لے کے ہنیرے پئے چلا گیا۔ روڑا پھڑ کے، اوہ قبر دے کول کلی ٹھوکی۔ واپس مڑیا تاں پچھوں کسے نے اوس دی لکدی کھچ لئی۔ گھابر کے دؤڑیا۔ لنگوٹی اوتھے ہی رہ گئی۔ بوندلیا ہویا گھر آیا۔ ساہ و چ ساہ نہ آوے۔ زنانیاں اکٹھیاں ہو گئیاں۔ کہن کہ بھوتاں نے اس نوں کٹیا اے۔ اگلی سویرے کسے نے قبر دے کول لنگوٹی پئی ہوئی ویکھی۔ اک کونے و چ کلی ٹھکی ہوئی سی۔ نویں بحث شروع ہو گئی۔ ہنیرے و چ کیہ منڈے نے آپنی چادر و چ آپنی کلی ٹھوک دتی جاں بھوتاں نے اوس دے ہتھوں زبردستی کلی ٹھکوائی ؟ سچ جھوٹھ کون نتارے۔
بھوت پریت کتھے رہندے نیں؟ عام کہندے سن کہ چڑیلاں محلاں تے ٹیلیاں وچ رہندیاں نیں تے بھوت قبراں وچ جاں کسے اجڑے ہوئے کھولے وچ۔ ایہناں دی وکھری وکھری دنیا اے۔ رات نوں جاگدے نیں تے دنے سوندے نیں۔ کدی نظر نہیں آؤندے۔ رات نوں چڑیلاں صاف ستھرے پکے تھاں تے اکٹھیاں ہو کے نچدیاں نیں۔ بھوت چڑیلاں گھنے جھنڈ دے تھلے اکٹھے ہو کے نچدے تے مستیاں کردے نیں۔ لوکیں ڈردے رات نوں ایہناں تھانواں تے گھٹ ہی جاندے سن۔ جے کوئی دخل اندازی کرے تاں اوس نوں پھڑ لیندے سن۔ پنڈ و چ کئی واقعیات ہوئے سن۔ ایہناں وچوں تن اکھیں ڈٹھے ایہہ سن۔
چمبیلی : ہر اک نوں پتہ سی کہ ملھے جاں ٹبے تے اگی ہوئی چمبیلی دے پھل نہیں توڑنے تے نہ ہی اوتھے پیشاب کرنا اے۔ ایہہ کسے نہ کسے بھوت پریت دا باغ اے۔ اک شام منڈیاں دا ٹولا میٹی کھیڈ رہیا سی۔ ننگے پیریں کھیتاں وچ دوڑدے، واری نال کسے ہور نوں پھڑن دی کوشش کردے۔ دوڑدے دوڑدے مہیندر تے شیری اک ملھے دے پچھے لک گئے۔ سبھاوک ای مہیندر نے پھلاں دیاں ڈوڈیاں توڑ لئیاں۔ فٹ ہی ہوّا نکل پیا۔ دوویں ڈر کے دوڑ اٹھے۔ کھیت و چ کٹی ہوئی منچھٹی دی کلی شیری دے پیر دی تلی و چ کھب گئی۔ خون وگدا، نس کے گھر آ گیا۔ ماں نے پہلوں ہلدی نوں گھیو و چ ساڑ کے پٹی بنھی۔ پھیر مرچاں وار کے چلھے و چ سٹیاں۔ بلا ٹل جاوے۔ مہیندر نوں گھر پہنچدیاں ہی تاپ چڑھ گیا۔ اوس دی ماں تن دن پاٹھ کردی رہی۔ پھیر جا کے تاپ اتریا۔ ساریاں منڈیاں نوں کن ہو گئے کہ جنگلی چمبیلی دے پھل کدی نہیں توڑی دے۔
نواب بی بی : نویں نویں ویاہی نواب بی بی دا حسن ڈلھ ڈلھ پیندا سی۔ کھوہ تے گئی نوں چڑیل چنبڑ گئی۔ گھر آ کے اوہنے طوفان مچا دتا۔ کدی منجیاں الٹائے، کدی آپنے والاں نوں روں دے چھوپیاں دے نال سجائے۔ گھر والا کھیتاں توں واپس آوے تاں اوس نوں گالھاں کڈھے۔ کدی ہار شنگار پا لوے، پچھلے جنم دیاں کہانیاں دسے۔ کدی دب کے ہسے، دال وچ لون دا بک پا دیوے۔ ایہہ سلسلہ کئی دن چلدا رہیا۔
سارا ٹبر بڑا پریشان مولوی صاحب آ کے کن و چ کلمہ پڑھیا، آؤندے جاندے فقیراں نے روٹی دی تھالی تے ہتھ رکھ کے رب دی مہر منگنی تے پھیر روٹی نواب بی بی نوں دینی۔ کوئی وی فرق نہ پیا۔ کدی چڑیل پچھلے جیون دیاں کہانیاں سناوے، کدی رولا پاوے، تے کدی دیوی بن کے چپ بیٹھی رہے۔ اخیر تے گھر والیاں نے چڑیلاں کڈھن والے ماہر نوں بلایا۔ حُکما اوہدا ناں سی۔ پکا رنگ، لال اکھاں، لمکدیاں جٹاں، چولا پایا ہویا۔ حکمے نے آ کے ویہڑے و چ ڈیرہ لا لیا۔ دو دن لگاتار چڑیل دے نال گلاں کردا رہیا۔ اوہنوں خوش کرن لئی کڑاہ پوڑی بنوا لئے، کدی نین توں اوہ والاں دیاں سوہنیاں میڈھیاں گندیاں جان۔ جے چڑیل آکھے نہ لگے تاں حکما اوہنوں جتیاں نال جاں چمٹیاں نال مارے۔ اخیر چڑیل وس و چ آ گئی تے دسیا کہ اوہ کون اے، کیوں نواب بی بی نوں چنبڑی تے ہن چھڈن دیاں کیہ کیہ شرطاں نیں۔
چڑیل کہن لگی کہ میں وی نواب بی بی وانگ اک بڑی خوبصورت کڑی ساں۔ نانوکے ویاہی گئی۔ ہر اک دی اکھ میرے تے سی۔ ٹبر دے جی مینوں تلیاں تے چک کے رکھدے سن۔ میں ماں بنن والی ہو گئی۔ میرا روپ ہور نکھر آیا۔ میری اڈی نہیں سی لگدی، میں اسمان تے چڑھی ہوئی ساں۔ منڈا جمیا۔ میں سوتک و چ مر گئی۔ منڈے نوں گھٹ کے جپھی وی نہ پائی۔ جدوں بلونگڑا ماں دے دودھ نوں رووے، میری روح دیاں وی چیکاں نکل جان۔ میری ولکدی روح پنڈ دے آلے دوالے چکر لاؤندی رہی۔ دور نہیں سی جانا چاہندی۔
حکما پچھدا گیا، چڑیل بولدی گئی۔ نانوکے دی حد دے نال لگدا ارائیاں دا کھوہ سی۔ صاف ستھرا، بوٹیاں دیاں کیاریاں، مینوں چنگا لَگیا۔ کھوہ دے اک پاسے وڈا سارا ملھا سی۔ میں اوتھے آپنا مزار بنا لیا۔ میں کسے نوں کجھ نہیں سی کہندی تے نہ کوئی مینوں چھیڑدا، منڈے آ کے ملھے توں بیر توڑ کے لے جاندے۔ مینوں چنگا لگدا۔ اک دن لوڈھے ویلے نواب بی بی ٹہلدی آئی، ملھے دا چکر لایا تے پھیر ملھے دے اک اوہلے تھاں تے بیٹھ کے پیشاب کرن لگ پئی۔ اوہ میرا مزار سی۔ میرا پارہ اسمان تے چڑھ گیا۔ نواب بی بی اجے چار قدم ہی گئی سی، میں کڑک کے بجلی وانگ اوہنوں چنبڑ گئی۔ پٹکا کے ماریا چیکاں ماردی نوں میں آکھیا کہ ہن میں تینوں نہیں چھڈنا۔ بوندلی ہوئی گھر آ گئی، ہن میں اس دی ساتھن آں۔ حکمے نے چھڈن دیاں شرطاں پچھیاں۔
چڑیل کہن لگی کہ پہلوں میرے مزار تے جا کے سترنگی چنی چاڑھو۔ پھیر گھر و چ دعوت کرو اس طرحاں ہی کیتا گیا۔ سس نے جا کے چنی چڑھائی۔ دعوت دا سدا پتر دتا گیا۔ حلوائی آئے۔ ویہڑے و چ دریاں وچھیاں۔ آئے پروہنے جتیاں لاہ کے دریاں تے بہہ گئے۔ گوانڈھیاں دے سارے منڈے کڑیاں بنیریاں تے ویکھن لئی ٹک گئے۔ پسار دے اندر حکما تے چڑیل سمجھوتے دیاں گلاں کردے رہے۔ نواب بی بی دی جٹھانی بھین کول بیٹھی رہی۔ چڑیل کہن لگی کہ ہن مینوں شانتی آ گئی اے۔ میں چلی آں۔ حکمے پچھیا کہ جان دی نشانی کیہ دیویں گی۔ چڑیل نے آکھیا کہ جاندی وار بروہاں دے کول پئی اک جتی نوں الٹا دیاں گی۔ انج ہی ہویا۔ اک چیک وجی۔ جتی الٹ گئی۔ جٹھانی بھین دی بانہہ وچ بانہہ پائی، مسکراؤندی ہوئی، ادھا گھنڈ کڈھی، نواب بی بی باہر آئی۔ سس نوں متھا ٹیکیا۔ فیر گھر والے دے پیریں ہتھ لائے۔ اینی خوش، اس طرحاں لگے جویں اس نوں کدی کجھ ہویا ہی نہیں۔ سبھ پاسے ودھائیاں۔ سورج ڈھل گیا سی۔ دعوت کھا کے لوکیں تُر گئے۔ حکما وی ریجا اتے پیسے لے کے چلا گیا۔
بازی : چھوٹے قد دی سڑی، سکڑی، بازی دے بڈھے ہون توں پہلوں ای صرف چار ساہمنے دند رہ گئے سن۔ پنڈ و چ پھردی تردی، عام لوکاں وانگر نظر آؤندی سی پر زنانیاں اوس نوں کدی گھر نہیں سن وڑن دیندیاں۔ اوس بارے کئی گلاں ہندیاں سن۔ جدوں بازی تے بھوت سوار ہو جائے تاں اوہ ڈین بن جاندی سی۔ فیر کاہلی کاہلی تردی سی۔ وا ورولا تریا جاندا لگدا سی۔ کہندے سن کہ اوس حالت وچ اوس دے پیر پچھے نوں مڑ جاندے سن۔
اک واری سویرے سویرے کھوہ پیا چلدا سی۔ بھولا گادھی تے بیٹھا سی۔ بھولے نوں جھولا پیا کہ کوئی زنانی، دوویں ہتھ چکی اوس دے پچھے پچھے تر رہی اے۔ تربک کے اٹھیا۔ جھٹ ہی ڈگ پیا۔ بلد کھلو گئے۔ کھوہ وگنا بند ہو گیا۔ کامے دوڑے آئے۔ بھولے نوں چک کے کھڑا کیتا۔ بھولا عجیب بولیاں بولن لگ پیا کسے نوں کجھ سمجھ نہ آوے کیہ آکھدا اے۔ گھر لے آئے۔ سیوا کیتی۔ محلے دیاں زنانیاں حال پچھن آئیاں۔ کجھ دا کجھ بولی جائے۔ ہر اک نے قیافہ لایا کہ ایہنوں بھوت چنبڑ گیا اے۔ پچھے ترن والی ضرور بازی ہی ہونی اے۔ ہر کسے نے اُپاء دسے۔
مولے ناں دا جامکے پنڈ دا اک مشہور آدمی سی۔ اوس نوں بھوت وس کرنے آؤندے سن۔ گھوڑی بھیج کے مولے نوں لیاندا گیا۔ اوس نے تن دن گھر ڈیرہ لایا۔ مولا تے بھولا دن رات گلاں کرن۔ جے بھوت آکڑے تاں مولا اوہنوں جتیاں نال کٹے۔ جے اگوں گالھاں کڈھے تاں مولا اوس نوں چمٹیاں نال مارے۔ آکھے کہ جے توں جان بچانی آ تاں بھلی پرکار تردا ہو۔ تیجے دن بھولا کھیڈن لگ پیا، مطلب مولے دے وس پے گیا۔ فیر بھوت نے کہانی دسی۔ راتیں اوہ قبراں دے چھپڑ تے رنگ رلیاں مناندے سن۔ اک چاننی رات اوس نے کپڑے دھو کے اک جھاڑی دے اپر سکنے پا دتے تے جا کے سوں گیا۔ اک دن لنگھدا لنگھدا بھولا آیا۔ جھاڑی دے کول کھلو کے میرے لیڑیاں نوں لیراں سمجھ کے اوہناں اتے پیشاب دیا دھاراں مار دتیاں۔ اگلی رات جدوں ناپاک ہوئے ہوئے کپڑے دسے تاں مینوں بڑا طیش آیا۔ رات بھر سنگھدے سنگھدے میں بھولے دا کھرا لبھ لیا۔ منہ ہنیرے میں بازی نوں آکھیا مینوں لے چل کھوہ تے۔ میں کلیاں نہیں سی جا سکدا، آپنی حد توں پار سی۔ گادھی تے بیٹھے نوں میں بوچ لیا۔ مولے نوں آکھے ہن میں تیرا مرید بن گیا ہاں۔ جو توں آکھیں، میں کراں گا۔ مولے نے اُچی اُچی ہیک نال گاؤنا شروع کر دتا تے بھوت نوں حکم دتا کہ توں چپ چپیتا چلے جا۔ بھوت ہوا ہو گیا۔ بھولا بالکل ٹھیک ہو گیا۔ خوش خوش مولا دانیاں دی گٹھڑی تے نواں کھیس لے کے جامکے واپس چلا گیا۔ مولے دی بلے بلے تے ٹبر راضی۔
بری نظر : لوکاں نوں نظر لگ جان دا بڑا ڈر ہندا سی۔ عام آکھیا جاندا سی بری نظر والے، تیرا منہ کالا۔ نظر دی طاقت صرف پیار نال ویکھن والیاں و چ ہندی سی۔ عام طور تے آدمیاں و چ۔ ماواں بچیاں دے گلاں و چ کالا دھاگہ بنھ دیندیاں سن۔ نواں گھر بنن توں پچھوں مستری مٹی دی ٹنڈ دے پچھلے پاسے رنگ برنگا، لمی جیبھ والا منہ بنا دیندے سن۔ نظر گھر تے نہ پوے، اوہدے اتے پوے۔ مجھاں دا ہوانا بھریا ہووے، تے جے تیز نظر والا کولوں لنگھ جائے، تاں زنانیاں مجھ توں لال مرچاں وار کے اگ و چ سٹدیاں سن۔ نہیں تے مجھاں دودھ نہیں سن چون دیندیاں۔ عام سی کہ پھلکاری جاں باغ کڈھ کے عورتاں اک کونے و چ نظر پٹو بنا دیندیاں سن۔ ہور وی بڑے اپاء ہندے سن۔
نویں محلے والیاں دا بابا، ووہٹی دے مرن توں بعد کدی پنڈ نہیں سی آیا۔ جوان پتر واہی کردے سن۔ آپ دن رات کھوہ تے کوٹھڑی وچ عبادت کردا۔ نونہاں اوہدی روٹی وی دروازے دے کول رکھ دیندیاں۔ جدوں جی آئے کھا لوے۔ صرف سویرے منہ ہنیرے تے رات نوں جنگل پانی لئی باہر آؤندا سی۔ جے کوئی اوس دا بوہا کھڑکائے تاں گالھاں کڈھدا سی۔ پنڈ والیاں نوں اوہدی روحانی طاقت تے بڑا یقین سی۔ جدوں کدی نظر لگن کرکے اتھری مجھ ددھ ناں دیوے تاں زنانیاں کسے دے ہتھ آٹے دا پیڑا بابے کول بھیجدیاں۔ بوہا کھڑکان والے نوں دو چار گالھاں کڈھدا پر التجا سن کے باہر آ جاندا۔ پیڑا لے کے کلمہ پڑھدا، فیر پھوک ماردا۔ پیڑا مجھ نوں دتا جاندا۔ شرطیہ مجھ ٹھنبر جاندی تے ددھ دین لگ پیندی۔
اک واری تتلیاں توں بلاکا سنگھ پنڈ آیا۔ منجی تے بیٹھا سی۔ شہروں آئے ٹانگے توں اوس دا سالا اتریا۔ سفاری سوٹ پایا ہویا سی۔ بلاکا سنگھ نے خوشی دی نظر بھر کے ویکھیا۔ واپس تتلے جا کے ووہٹی نوں کہن لگا کہ تیرا بھرا بڑا افسر لگدا سی۔ اوس نوں فکر لگ گیا کدھرے میرے بھرا نوں نظر نہ لا آیا ہووے۔ گھوڑی لے کے فٹ پنڈ آ گئی۔ واقعی بھرا نوں بڑا بخار چڑھیا ہویا سی۔ بھین نوں جھاڑا کرنا آؤندا سی۔ نواں مٹی دا کُجا لے کے اوس و چ کتے دیاں لینڈیاں پائیاں تے اوہناں نوں دھکھایا۔ تن واری بھرا دی منجی دے آلے دوالے دھواں دتا۔ نال نال منہ وچ کجھ بولدی گئی۔ ویکھدیاں ویکھدیاں ہی بھرا دا بخار ٹٹ گیا۔ راضی ہو گیا۔
جادو ٹونے : کجھ لوک ایرکھا نال بھرے ہندے سن۔ آنڈیاں گوانڈھیاں تے شریکاں دی خوشی دا ساڑا اوہناں نوں کھاندا سی۔ جے کوئی گوانڈھی نواں مکان بنائے، تاں ساڑا۔ جے شریکن دے گھر پتر ہون تے آپنے گھر نہ ہووے، تاں ساڑا۔ جے کسے دا کاروبار جاں فصل بوہتی چنگی ہووے، تاں ساڑا۔ بھاویں کہندے سن کہ ہانڈی اُبلے گی تاں آپنے کنڈھے ای ساڑے گی، پر ایرکھا توں بچ کے رہنا اوکھا سی کیونجے کئیاں دا دل سڑ کے اینا راکھ ہو جاندا سی کہ اوہ رنگ و چ بھنگ پاؤن لئی کجھ نہ کجھ کر دیندے سن۔ آدمی آپنے سکھ لئی سکھنا تاں سکھدے، پر دوجیاں دے کشٹ دی منگ وی کردے۔ زنانیاں عام طور تے ٹونے کردیاں۔ قسم قسم دے ٹونے ہندے سن تے ہر اک دا اپاء وی ہندا سی۔
تردے پھردے فقیر نے آؤنا۔ گھر والی نے آٹا دینا تے کہنا کہ مینوں تویت بنا دے۔ گل سن کے فقیر نے کاغذ دے پرزے اتے کجھ سدھا پٹھا لکھ دینا جس نوں کوئی نہ پڑھ سکے۔ کئی واری ایویں ای جھریٹاں مار دینیاں۔ پرزے نوں مرنڈ کے دو چار پھوکاں مارنیاں تے آکھنا کہ جہڑے گھر ٹونا کرنا اوس دی کندھ دی کسے موری و چ پھسا دے۔ نالے دسنا کہ اینے دناں بعد گھر تے کوئی آفت آ جاوے گی۔ ہور آٹا لے کے تُردے ہونا۔ کسے گھروالی نے جدوں کدی پرزہ ویکھ لیا تاں اوس رولا پا دینا۔ کسے نکُھٹے نے کیہ کر دتا اے! گالھاں کڈھنیاں، زنانیاں اکٹھے ہو جانا۔ کسے نے اپاء دس دینا جاں کسے فقیر نے آ کے اپاء دس دینا۔ کیہ پتہ فقیر وی اکو کلب دے ہون کیونجے عام اپاء تاں ایہہ ہندا سی کہ کسے مزار تے کپڑا جاں روٹی بھیج دیو۔
نواں مکان پیا بندا سی۔ ایرکھا والا کسے ویلے آیا۔ کنگریاں والی ٹٹی ہوئی ٹنڈ دے پچھے کجھ لیکاں مار کے، ٹنڈ مودھی کرکے ڈیوڈھی و چ رکھ گیا۔ سارے کہن کسے نے ٹونا کر دتا اے۔ گھروالی ٹنڈ نوں توڑ کے روڑی دے اتے سٹ آئی تے ٹنڈ والے تھاں تے اگ بالی۔ سمجھو، ٹونے نوں ساڑ دتا۔
سوکھا علاج
اک واری پلیٹھی دا منڈا بالٹی و چ بیٹھا، پانی نال کھیڈ رہیا سی۔ بڑا منموہنا پیا لگدا سی۔ کوئی زنانی آئی، چکر لا کے چلی گئی۔ منٹاں و چ ہی منڈا سُن ہو گیا۔ رولا پے گیا۔ محلے دیاں زنانیاں اکٹھیاں ہو گایا۔ اک نے ماں نوں آکھیا کہ تینوں پتہ ہے کون آئی سی۔ توں اوہدے گھر جا، کوئی چیز منگ کے لیا تے منڈے نوں دے، ٹھیک ہو جاوےگا۔ گھابری ہوئی ماں اوس ویلے دوڑی دوڑی گئی۔ اوس زنانی دیاں منتاں ترلے کیتے کہ مینوں آپنے گھروں کوئی خاص چیز دے۔ ٹال مٹول کرن توں بعد من گئی۔ اندروں اک چونڈی پیسے ہوئے کچھوپر دی لیا دتی۔ ماں نے آ کے منڈے دے منہ و چ پائی۔ گود و چ لے کے بہہ گئی۔ ترنت ہی منڈا ٹھیک ہو گیا۔ ساریاں آکھن : شُوم نے اکو چونڈھی دتی۔ جے ودھ دے دیندی تاں منڈے نے بڑا ڈاکٹر بن جانا سی۔
مسلمان منڈیاں نے عام تے کسے کسے سکھ منڈے نے چاندی دا تویت پایا ہندا سی۔ پہلوان تاں عام سارے ہی تویت پاندے سن۔ سمجھدے سن کہ بری نظر نہیں لگدی۔ ویسے چاندی دے تویت سوہنے وی لگدے سن۔ پنڈ و چ جاں نیڑے تیڑے جادوگرنی کوئی نہیں۔ اوہناں دا ذکر صرف بچیاں دیاں کہانیاں وچ ہی آؤندا سی۔ پنڈ وچ مزار دی کوئی نہیں سی۔ نہ ہی پنڈ و چ کوئی ٹیوا نال والا سی۔ جے کسے جنم پتری بنوانی ہووے تاں گوجرانوالے پنڈت کول جانا پیندا سی۔ پنڈ و چ ہتھ ویکھن والا وی کوئی نہیں۔ پر وڈیاں گلوٹیاں دے بھاٹڑے لنگھدے جاندے ہتھ ویکھ دیندے سن۔ ہتھ وکھان دا سواد ہر اک نوں سی۔ کئیاں نوں ہتھ ویکھن دا سواد وی سی۔ پر ایہہ بہتا شغل ہی سمجھیا جاندا سی۔
