پنجابی دا شمار جگت بھر دیاں پندرھاں وڈیاں زباناں وچ ہوندا اے۔ ایہدے بولن، پڑھن سنن تے سمجھن والے دنیا بھر دے ملکاں وچ وسیبا کیتی بیٹھے نیں، جیہناں وچ وڈی گنتی پاکستان، ہندوستان توں باہر کینیڈا، امریکا، برطانیا، آسٹریلیا تے ہور دوجے ودیشاں وچ وس رہے اوہناں پنجابی پیاریاں دی اے، جیہڑے پردیس بیٹھے اپنی جمن بھوئیں تے ماں بولی توں کدے وانجھے نہیں نیں ۔ اوہ ودیش بیٹھے ہر پل ، ہر گھڑی اپنی جمن بھوئیں (دھرتی ماں) کولوں دور رہ کے وی ایہدی سیوا کرن وچ رُجھے رہندے نیں۔ شاید ایہہ ای اوہ مُڈھلا کارن ایں کہ جس پاروں مشرقی تے مغربی پنجاب توں وکھ اک اوہ پنجاب وی سانوں نظریندا اے جیہنے ساری دنیا نوں اپنے کلاوے وچ لِتا ہویا اے۔ تناں پنجاباں وچ انج تے بہت ساریاں سانجھاں اسانجھاں اجہیاں نیں جیہناں نوں مُکھ رکھ کے لکھن بہیے تاں کئی کتاباں ترتیب دتیاں جا سکدیاں نیں۔ اوہناں وچوں ای اک اجیہی سانجھ نارتھ امریکا وچ بیٹھے اوہناں پنجابیاں دی وی اے جیہناں آودی ماں بولی (پنجابی) نال اپنے موہ دا وکھالا کر دیاں کجھ ورھے پہلاں اکیڈمی آف دی پنجاب ان نارتھ امریکا وچ (اپنا) ناں دی تنظیم نے اپنا او آر جی (apnaorg ) ناں دی پنجابی دی پہلی وڈی ویب سائٹ لانچ کر کے کیتا۔ ایہناں پنجابی سپتراں جتھے اجوکے دور وچ پنجابی بولی نوں در پیش چنوتیاں نوں مُکھ رکھیا ، اوتھے ای ایہناں چڑھدے ، لہندے تے باہرلے پنجاب دے سوجھواناں، پڑھیاراں تے پنجابی پیاریاں نوں اک دوئے نال جوڑی رکھن لئی گرمکھی تے شاہ مکھی لِپی وچ نہ صرف کئی کتاباں چھاپیاں ، سگوں "سانجھ" ناں دا اک تماہی پنجابی پرچا وی کڈھیا؛ جیہڑا اکو ویلے دوہاں لپیاں وچ لہور تے لدھیانے توں چھپدا رہیا اے۔
پنجابی پرچا کاری وچ "تماہی سانجھ" اک نگھر وادھا ثابت ہویا۔ ایس بارے اپنے وچار سانجھے کردیاں ایس پرمندرجیت سنگھ لکھدے نیں:
بناں شک "سانجھ" کئی پکھاں توں نواں ، نویکلا تے وکھری ادبی اہمیت والا پرچا ثابت ہویا ہے۔ بھارت نے پاک و چلے دوہاں پنجاباں دی آپسی سانجھ تاں کئی پدھراں تے پیش ہوندی آرہی ہے پر دوہاں پنجاباں توں وکھرے تے پر دیسیں وسدے پنجاب نوں اپنے نال جوڑ کے گل کرنی ودھیرے اہم ثابت ہو رہی اے۔ پردیس وچ وسدے پنجاب دی گل ہُن تک بھروہیں روپ وچ کِتے نہیں سی ہوئی ۔
"سانجھ" دا چھپنا تِناں پنجاباں نوں سانجھے منچ نے کھلو کے ہاک مارن دا سچجا ادبی یتن ہے۔“
کسے وی زبان دی ترقی تے ودھا لئی اخباراں تے رسالے آکسیجن دا کم دیندے نہیں ۔ ایہو وجہ اے کہ کسے قوم، کسے ملک یاں کسے عہد دے معاشرتی ، مذہبی ، ادبی تے اقتصادی حالات نوں جانن ، واچن یاں پرکھن سمے سانوں اوس ویلے دے اڈو اڈ رسالیاں، کتاباں تے روز وار اخباراں نوں مُکھ رکھنا پیندا اے۔
تماہی سانجھ دا پہلا انک: اپریل مئی، جون 2007 ء نوں چھپ کے ساہویں آیا تاں تناں پنجاباں دے پنجابی پیاریاں ایہدی سلاہنا لئی بھرواں ہنگارا بھریا۔ ایہنوں جی آیاں نوں آکھن لئی اوہ وکھ وکھ شہراں تے ملکاں وچ ہو رہے سانجھ دے مکھ وکھالی اکٹھاں وچ رل بیٹھے۔ سانجھ نوں جتھے ودھیا دکھ تے سوہنی پر نٹنگ نال شنگار کے پیش کیتا جاندا رہیا اے، اوتھے ای ایس وچ شامل لکھتاں نوں وی اُچیچتا نال نوازیا جاندا رہیا اے۔ ایہدے سودھی سفیر رامہ ہوری سن ، جدوں کہ اوہناں دے ہتھ وٹاندرے لئی جاوید بُوٹا ، ڈاکٹر منو شرما سوہل ، ڈاکٹر جگتار دھیمان تے اننت کور موڈھے نال موڈھا جوڑ کے کھڑے رہے۔ ساڑے پاسے ایہناں پیاریاں دے بانہہ بیلیاں وچ احمد سلیم ، زبیر احمد ،محمد آصف رضا تے ساجد ندیم دے ناں سرکڈھویں نیں۔ ایس توں مگروں ایس قافلے دے رلتیاں وچ وادھا دی ہویا تے ایس وچ اجوکے پنجابی سُلیکھ دے سرکڈھویں سوجھوان تے شاعر احمد سلیم، زبیر احمد ، گر چرن کور کوچر تے پریم سنگھ بجاج ہوریں آ رلے؛ ایہناں پنجابی سُپتراں اِک مُٹھ ہو کے پنجابی زبان تے ادب دے ودھا لئی اک عرصہ چوکھا کم کیتا ۔
تماہی "سانجھ" دی وڈی خوبی ایہہ سی کہ ایہہ اکو ویلے دوہاں لپیاں وچ لہور تے لدھیانے توں ورتایا جاندا رہیا اے، جس پاروں ساڈا واہ دنیا بھر وچ رچے جا رہے اجوکے پنجابی ساہت دے نویں لکھن والیاں دے نال نال منے پرمنے شاعراں تے لکھیاراں اَتے اوہناں دیاں لکھتاں نال پیندا سی۔
"سانجھ" وچ نظم، غزل، گیت،کہانی،مضمون ، سفرنامے، کتاب تبصرے تے انٹرویوز وی چھپدے رہے ہیں ۔ دوجے پنجابی پر چیاں وانگ ایہدے چھپن چھپان دے معاملیاں وچ وی کئی اڑچناں آؤندیاں رہیاں ۔ ایہ پر ایہناں اڑچناں نال نجٹھدے ایہدے کامے ہر حال وچ ایہنوں معیاری لکھتاں تے سوہنی دَکھ نال شنگاردے رہے نیں ۔ "سانجھ" دے مڈھلے مقصداں وچ دوہاں پنجاباں وچ دو وکھ وکھ لپیاں ہوں وجہوں لفظالی دے ودھ رہے وکھریویں نوں ڈکا لاون توں اَڈ ، دوہاں پاسیاں دے پنجابی سوجھوان لکھاریاں، دانشوراں تے پڑھنہاراں دی سُرت اَتے وچار دھارا نوں اک دوئے نال سانجھا کرن دے ہی نہیں؛ سگوں پنجابی بولی ، ثقافت اَتے ایہدے ورثے دی سانبھ سنبھال تے وادھے لئی نویں سُرت جگاون دے وی نیں ۔
تماہی "سانجھ" دا پلوٹھی دا پرچا: اپریل مئی، جون 2007ء وچ چھپیا۔ ایس توں مگروں ایہدے بارھاں شمارے ہور چھپے ، جیہناں وچ چھیواں ستواں تے فر گیارھواں ، بارھواں شمارہ دو دو کر کے اِک اِک پوتھی وچ شامل نیں۔ "سانجھ" دا اخیری انک جیہڑا 2010ء وچ چھپیا: اپریل 2009 ء توں لے کے دسمبر 2010ء تک دے تِناں پرچیاں تے ادھارت اے۔ انج ایہدے کل ملا کے پندرھاں پر چے چھپ سکے۔ سانجھ نوں شنگارن وچ جیہڑے چتر کاراں اپنے فن راہیں ایکتا اَتے سانجھ دے پھل پیش کیتے اوہناں وچ صابر نذر، دیو، امرتا شیر گل ، جمیل سنگھ ، سُکھ پریت سنگھ ، رافعہ ضیاء، گلونت بسرا اَتے احمد زوئے دے ناں سرکڈھویں نیں ۔ "سانجھ" دے شاہ مکھی وچ چھپے ابتدائی شمارے شرکت پریس لہور دے چھپے ہوئے نیں اَتے بعد والے اعزاز الدین پریس لہور دے۔
ساڈے پاسے بھارتی پنجاب دی نسبت سرکاری سر پرستی تے ہلاشیری نہ ہون کارن بہت گھٹ پنجابی اخبار یاں رسالے چھپدے نیں۔ جے کجھ چھپدے وی نیں تاں بُہتا چر اپنی ساکھ برقرار رکھن وچ سپھل نہیں رہندے۔ ایس حوالیوں ویکھیا جاوے تاں پنجابی پرچا کاری دے مسائل وی عجیب نیں۔ پنجابی زبان ہر لحاظ نال دوجیاں علاقائی زباناں دی نسبت سبھ توں مندے حالاں دا شکار اے۔ معاشی مسئلیاں توں وکھ الیکٹرانک میڈیا دی ودھدی یلغار نے تاں پنجابی زبان دی بیڑی وچ وٹے پائے ای ہن : ایپر ایس دے اڈو اڈ لہجیاں ، املاء دے مسئلیاں اَتے عام لوکائی دے رویّاں ایس نوں کدے ودھن پھلن دا ڈُھکواں موقع ای نہیں دتا۔ ایہو وجہ اے کہ اجہیاں کجھ اڑچناں "سانجھ" دے پلے یئیاں تے ایہدی اشاعت دا سلسلہ وی رک گیا۔ انج تناں پنجاباں وچ ادبی سانجھ دا جیہڑا در کُھلیا ، اوہ کچھ عرصے بعد اچن چیت جھبدے ای بند وی ہو گیا؛ جیہڑا تا حال اجے تک وی بندش دا شکار اے۔ سفیر رامہ ہوری ہن سانجھ نوں انٹرنیٹ تے چھاپن دا آہر کر رہے نیں۔
"اجوکی پنجابی نثر" تماہی سانجھ وچ چھپے مضموناں تے کہانیاں دی چون اے جیہڑی لہندے، چڑھدے تے باہرلے تناں پنجاباں دی نمائندہ پنجابی نثر اے۔ ایس کتاب نوں وکھو وکھ (5) پنج حصیاں وچ ونڈیا گیا اے جیہناں دا ویروا کجھ انج اے:
1- پنجاب، پنجابی تے پنجابیت
2- تواریخ
3- موئے تے وچھڑے کون میلے
4- کہانیاں
5۔ سفرنامے
6۔ تماہی سانجھ بارے لکھیاں لکھتاں
جسراں کہ ایہناں وکھ وکھ حصیاں دے سرناویاں توں ای صاف سیدھ ہوندا پیا اے کہ ایہناں وچ شامل لکھتاں کیہڑے کیہڑے موضوعات بارے نیں ۔ ایپر فر وی اسیں ایتھے اوہناں دا اک سرسری جائزہ پیش کر دے ہاں :
ایس کتاب دے پہلے حصے ” پنجاب، پنجابی تے پنجا بیت" وچ اوہ لکھتاں شامل ہن ؛ جیہناں وچ پنجابی زبان نوں در پیش مسئلیاں ، ایہدے اَڈ و اَڈ لہجیاں ، املاء اَتے پنجاب وچوں الوپ ہوندیاں جا رہیاں قدراں ، رسماں اَتے ریتاں رواجاں بارے مختلف سوجھوان لکھاریاں دیاں تجویزاں ، مشورے اَتے کاڈھاں پیش کیتیاں گئیاں نیں ۔ ایس حصے دے اخیری دو لیکھ جگت مشہور پنجابی قصہ "ہیر" بارے نیں ۔
تواریخ ناں دے حصے وچ کُل تِن لکھتاں شامل نیں ۔ اوہناں تِناں لکھتاں وچوں پہلا لیکھ بھگت سنگھ بارے وے۔ اپنے ایس لیکھ وچ چمن لال ہوراں بڑے سُچج نال بھگت سنگھ دے انقلابی ورثے نوں سانبھن ، اوہناں جانن ، واچن اَتے سمجھن دی گل کیتی اے۔
لکھتاں وچوں پہلا لیکھ بھگت سنگھ بارے دے۔ اپنے ایس لیکھ وچ چمن لال ہوراں بڑے سُچج نال بھگت سنگھ دے انقلابی ورثے نوں سانجھن ، اوہناں جانن، واچن اَتے سمجھن دی گل کیتی اے۔ ایس حصے دیاں دوجیاں لکھتاں وچ احمد سلیم ہوراں دی بریڈلا بال اَتے اوہدے وسنیکاں دی کتھا اَتے محمد آصف رضا ہوراں دی سندھی توں ترجمائی لکھت "مڑ سکندر ہاریا" شامل اے۔ ایس توں اگلے حصے وچ اوہناں سفری یاداشتاں نوں تھاں دتی گئی اے جیہناں وچ سن سنتالی دی ونڈ دا دُکھانت کُٹ کُٹ کے بھریا ہویا اے۔
"موئے تے وچھڑے کون میلے" ایس کتاب دا تیجا وڈا حصہ اے۔ ایس حصے وچ دونہہ پنجاباں دیاں اوہناں سرکڈھ شخصیتاں بارے لکھیاں لکھتاں شامل ہن ، جیہناں اک عرصہ پنجابیاں دے دلاں تے راج کیتا اے۔ اوہناں عظیم شخصیتاں وچ امرتا شیر گِل ، میڈم نور جہاں ، نند لال نور پوری، استاد برکت رام یُمن ، منیر نیازی ، شو کمار بٹالوی تے لال سنگھ دل دی حیاتی اَتے اوہناں دے فن بارے لکھیاں لکھتاں شامل نیں۔
اگلے چار حصیاں وچ تِن کہانیاں ، تِن سفرنامے، تماہی ”سانجھ بارے پاکستان تے ہندوستان دیاں وڈیاں اخباراں وچ چھپن والے مضمون تے تماہی "سانجھ" وچ چھپیاں لکھتاں دی ببلیو گرافی شامل نیں ۔
تماہی "سانجھ" ہر لحاظ نال اک ادبی دستاویز اے۔ ایس وچ نرا دوہاں پنجاباں دے سماجی ، اقتصادی ، مذہبی اَتے ثقافتی پکھاں نوں ای نہیں درشایا گیا۔ بلکاں ایس وچ نویں پنجابی نظم ، غزل، گیت اَتے کہانیاں نوں وی تھاں دتی جاندی رہی اے۔ ایس چون وچ اسیں تماہی "سانجھ" وچ چھپی شاعری تے فکشن نوں شامل نہیں کیتا، البتا کجھ سفری یادداشتاں نمونے وجہوں پیش نیں ۔
ایس چون نوں پیش کرن سمیں اسیں اوہناں سبھناں دانشور لکھاریاں دے دھنوادی ہاں جیہناں دیاں لکھتاں ایس کتاب دی زینت بن رہیاں نیں ۔
اعجاز
پنجابی پرچا کاری وچ "تماہی سانجھ" اک نگھر وادھا ثابت ہویا۔ ایس بارے اپنے وچار سانجھے کردیاں ایس پرمندرجیت سنگھ لکھدے نیں:
بناں شک "سانجھ" کئی پکھاں توں نواں ، نویکلا تے وکھری ادبی اہمیت والا پرچا ثابت ہویا ہے۔ بھارت نے پاک و چلے دوہاں پنجاباں دی آپسی سانجھ تاں کئی پدھراں تے پیش ہوندی آرہی ہے پر دوہاں پنجاباں توں وکھرے تے پر دیسیں وسدے پنجاب نوں اپنے نال جوڑ کے گل کرنی ودھیرے اہم ثابت ہو رہی اے۔ پردیس وچ وسدے پنجاب دی گل ہُن تک بھروہیں روپ وچ کِتے نہیں سی ہوئی ۔
"سانجھ" دا چھپنا تِناں پنجاباں نوں سانجھے منچ نے کھلو کے ہاک مارن دا سچجا ادبی یتن ہے۔“
کسے وی زبان دی ترقی تے ودھا لئی اخباراں تے رسالے آکسیجن دا کم دیندے نہیں ۔ ایہو وجہ اے کہ کسے قوم، کسے ملک یاں کسے عہد دے معاشرتی ، مذہبی ، ادبی تے اقتصادی حالات نوں جانن ، واچن یاں پرکھن سمے سانوں اوس ویلے دے اڈو اڈ رسالیاں، کتاباں تے روز وار اخباراں نوں مُکھ رکھنا پیندا اے۔
تماہی سانجھ دا پہلا انک: اپریل مئی، جون 2007 ء نوں چھپ کے ساہویں آیا تاں تناں پنجاباں دے پنجابی پیاریاں ایہدی سلاہنا لئی بھرواں ہنگارا بھریا۔ ایہنوں جی آیاں نوں آکھن لئی اوہ وکھ وکھ شہراں تے ملکاں وچ ہو رہے سانجھ دے مکھ وکھالی اکٹھاں وچ رل بیٹھے۔ سانجھ نوں جتھے ودھیا دکھ تے سوہنی پر نٹنگ نال شنگار کے پیش کیتا جاندا رہیا اے، اوتھے ای ایس وچ شامل لکھتاں نوں وی اُچیچتا نال نوازیا جاندا رہیا اے۔ ایہدے سودھی سفیر رامہ ہوری سن ، جدوں کہ اوہناں دے ہتھ وٹاندرے لئی جاوید بُوٹا ، ڈاکٹر منو شرما سوہل ، ڈاکٹر جگتار دھیمان تے اننت کور موڈھے نال موڈھا جوڑ کے کھڑے رہے۔ ساڑے پاسے ایہناں پیاریاں دے بانہہ بیلیاں وچ احمد سلیم ، زبیر احمد ،محمد آصف رضا تے ساجد ندیم دے ناں سرکڈھویں نیں۔ ایس توں مگروں ایس قافلے دے رلتیاں وچ وادھا دی ہویا تے ایس وچ اجوکے پنجابی سُلیکھ دے سرکڈھویں سوجھوان تے شاعر احمد سلیم، زبیر احمد ، گر چرن کور کوچر تے پریم سنگھ بجاج ہوریں آ رلے؛ ایہناں پنجابی سُپتراں اِک مُٹھ ہو کے پنجابی زبان تے ادب دے ودھا لئی اک عرصہ چوکھا کم کیتا ۔
تماہی "سانجھ" دی وڈی خوبی ایہہ سی کہ ایہہ اکو ویلے دوہاں لپیاں وچ لہور تے لدھیانے توں ورتایا جاندا رہیا اے، جس پاروں ساڈا واہ دنیا بھر وچ رچے جا رہے اجوکے پنجابی ساہت دے نویں لکھن والیاں دے نال نال منے پرمنے شاعراں تے لکھیاراں اَتے اوہناں دیاں لکھتاں نال پیندا سی۔
"سانجھ" وچ نظم، غزل، گیت،کہانی،مضمون ، سفرنامے، کتاب تبصرے تے انٹرویوز وی چھپدے رہے ہیں ۔ دوجے پنجابی پر چیاں وانگ ایہدے چھپن چھپان دے معاملیاں وچ وی کئی اڑچناں آؤندیاں رہیاں ۔ ایہ پر ایہناں اڑچناں نال نجٹھدے ایہدے کامے ہر حال وچ ایہنوں معیاری لکھتاں تے سوہنی دَکھ نال شنگاردے رہے نیں ۔ "سانجھ" دے مڈھلے مقصداں وچ دوہاں پنجاباں وچ دو وکھ وکھ لپیاں ہوں وجہوں لفظالی دے ودھ رہے وکھریویں نوں ڈکا لاون توں اَڈ ، دوہاں پاسیاں دے پنجابی سوجھوان لکھاریاں، دانشوراں تے پڑھنہاراں دی سُرت اَتے وچار دھارا نوں اک دوئے نال سانجھا کرن دے ہی نہیں؛ سگوں پنجابی بولی ، ثقافت اَتے ایہدے ورثے دی سانبھ سنبھال تے وادھے لئی نویں سُرت جگاون دے وی نیں ۔
تماہی "سانجھ" دا پلوٹھی دا پرچا: اپریل مئی، جون 2007ء وچ چھپیا۔ ایس توں مگروں ایہدے بارھاں شمارے ہور چھپے ، جیہناں وچ چھیواں ستواں تے فر گیارھواں ، بارھواں شمارہ دو دو کر کے اِک اِک پوتھی وچ شامل نیں۔ "سانجھ" دا اخیری انک جیہڑا 2010ء وچ چھپیا: اپریل 2009 ء توں لے کے دسمبر 2010ء تک دے تِناں پرچیاں تے ادھارت اے۔ انج ایہدے کل ملا کے پندرھاں پر چے چھپ سکے۔ سانجھ نوں شنگارن وچ جیہڑے چتر کاراں اپنے فن راہیں ایکتا اَتے سانجھ دے پھل پیش کیتے اوہناں وچ صابر نذر، دیو، امرتا شیر گل ، جمیل سنگھ ، سُکھ پریت سنگھ ، رافعہ ضیاء، گلونت بسرا اَتے احمد زوئے دے ناں سرکڈھویں نیں ۔ "سانجھ" دے شاہ مکھی وچ چھپے ابتدائی شمارے شرکت پریس لہور دے چھپے ہوئے نیں اَتے بعد والے اعزاز الدین پریس لہور دے۔
ساڈے پاسے بھارتی پنجاب دی نسبت سرکاری سر پرستی تے ہلاشیری نہ ہون کارن بہت گھٹ پنجابی اخبار یاں رسالے چھپدے نیں۔ جے کجھ چھپدے وی نیں تاں بُہتا چر اپنی ساکھ برقرار رکھن وچ سپھل نہیں رہندے۔ ایس حوالیوں ویکھیا جاوے تاں پنجابی پرچا کاری دے مسائل وی عجیب نیں۔ پنجابی زبان ہر لحاظ نال دوجیاں علاقائی زباناں دی نسبت سبھ توں مندے حالاں دا شکار اے۔ معاشی مسئلیاں توں وکھ الیکٹرانک میڈیا دی ودھدی یلغار نے تاں پنجابی زبان دی بیڑی وچ وٹے پائے ای ہن : ایپر ایس دے اڈو اڈ لہجیاں ، املاء دے مسئلیاں اَتے عام لوکائی دے رویّاں ایس نوں کدے ودھن پھلن دا ڈُھکواں موقع ای نہیں دتا۔ ایہو وجہ اے کہ اجہیاں کجھ اڑچناں "سانجھ" دے پلے یئیاں تے ایہدی اشاعت دا سلسلہ وی رک گیا۔ انج تناں پنجاباں وچ ادبی سانجھ دا جیہڑا در کُھلیا ، اوہ کچھ عرصے بعد اچن چیت جھبدے ای بند وی ہو گیا؛ جیہڑا تا حال اجے تک وی بندش دا شکار اے۔ سفیر رامہ ہوری ہن سانجھ نوں انٹرنیٹ تے چھاپن دا آہر کر رہے نیں۔
"اجوکی پنجابی نثر" تماہی سانجھ وچ چھپے مضموناں تے کہانیاں دی چون اے جیہڑی لہندے، چڑھدے تے باہرلے تناں پنجاباں دی نمائندہ پنجابی نثر اے۔ ایس کتاب نوں وکھو وکھ (5) پنج حصیاں وچ ونڈیا گیا اے جیہناں دا ویروا کجھ انج اے:
1- پنجاب، پنجابی تے پنجابیت
2- تواریخ
3- موئے تے وچھڑے کون میلے
4- کہانیاں
5۔ سفرنامے
6۔ تماہی سانجھ بارے لکھیاں لکھتاں
جسراں کہ ایہناں وکھ وکھ حصیاں دے سرناویاں توں ای صاف سیدھ ہوندا پیا اے کہ ایہناں وچ شامل لکھتاں کیہڑے کیہڑے موضوعات بارے نیں ۔ ایپر فر وی اسیں ایتھے اوہناں دا اک سرسری جائزہ پیش کر دے ہاں :
ایس کتاب دے پہلے حصے ” پنجاب، پنجابی تے پنجا بیت" وچ اوہ لکھتاں شامل ہن ؛ جیہناں وچ پنجابی زبان نوں در پیش مسئلیاں ، ایہدے اَڈ و اَڈ لہجیاں ، املاء اَتے پنجاب وچوں الوپ ہوندیاں جا رہیاں قدراں ، رسماں اَتے ریتاں رواجاں بارے مختلف سوجھوان لکھاریاں دیاں تجویزاں ، مشورے اَتے کاڈھاں پیش کیتیاں گئیاں نیں ۔ ایس حصے دے اخیری دو لیکھ جگت مشہور پنجابی قصہ "ہیر" بارے نیں ۔
تواریخ ناں دے حصے وچ کُل تِن لکھتاں شامل نیں ۔ اوہناں تِناں لکھتاں وچوں پہلا لیکھ بھگت سنگھ بارے وے۔ اپنے ایس لیکھ وچ چمن لال ہوراں بڑے سُچج نال بھگت سنگھ دے انقلابی ورثے نوں سانبھن ، اوہناں جانن ، واچن اَتے سمجھن دی گل کیتی اے۔
لکھتاں وچوں پہلا لیکھ بھگت سنگھ بارے دے۔ اپنے ایس لیکھ وچ چمن لال ہوراں بڑے سُچج نال بھگت سنگھ دے انقلابی ورثے نوں سانجھن ، اوہناں جانن، واچن اَتے سمجھن دی گل کیتی اے۔ ایس حصے دیاں دوجیاں لکھتاں وچ احمد سلیم ہوراں دی بریڈلا بال اَتے اوہدے وسنیکاں دی کتھا اَتے محمد آصف رضا ہوراں دی سندھی توں ترجمائی لکھت "مڑ سکندر ہاریا" شامل اے۔ ایس توں اگلے حصے وچ اوہناں سفری یاداشتاں نوں تھاں دتی گئی اے جیہناں وچ سن سنتالی دی ونڈ دا دُکھانت کُٹ کُٹ کے بھریا ہویا اے۔
"موئے تے وچھڑے کون میلے" ایس کتاب دا تیجا وڈا حصہ اے۔ ایس حصے وچ دونہہ پنجاباں دیاں اوہناں سرکڈھ شخصیتاں بارے لکھیاں لکھتاں شامل ہن ، جیہناں اک عرصہ پنجابیاں دے دلاں تے راج کیتا اے۔ اوہناں عظیم شخصیتاں وچ امرتا شیر گِل ، میڈم نور جہاں ، نند لال نور پوری، استاد برکت رام یُمن ، منیر نیازی ، شو کمار بٹالوی تے لال سنگھ دل دی حیاتی اَتے اوہناں دے فن بارے لکھیاں لکھتاں شامل نیں۔
اگلے چار حصیاں وچ تِن کہانیاں ، تِن سفرنامے، تماہی ”سانجھ بارے پاکستان تے ہندوستان دیاں وڈیاں اخباراں وچ چھپن والے مضمون تے تماہی "سانجھ" وچ چھپیاں لکھتاں دی ببلیو گرافی شامل نیں ۔
تماہی "سانجھ" ہر لحاظ نال اک ادبی دستاویز اے۔ ایس وچ نرا دوہاں پنجاباں دے سماجی ، اقتصادی ، مذہبی اَتے ثقافتی پکھاں نوں ای نہیں درشایا گیا۔ بلکاں ایس وچ نویں پنجابی نظم ، غزل، گیت اَتے کہانیاں نوں وی تھاں دتی جاندی رہی اے۔ ایس چون وچ اسیں تماہی "سانجھ" وچ چھپی شاعری تے فکشن نوں شامل نہیں کیتا، البتا کجھ سفری یادداشتاں نمونے وجہوں پیش نیں ۔
ایس چون نوں پیش کرن سمیں اسیں اوہناں سبھناں دانشور لکھاریاں دے دھنوادی ہاں جیہناں دیاں لکھتاں ایس کتاب دی زینت بن رہیاں نیں ۔
اعجاز
آخری تدوین: