گلستانِ سعدی

[الف عین]

باب اول در عبرت پادشاہان

 

[الف عین]

حکایت
در یكی از جنگہا، عدہ ای را اسیر كردند و نزد شاہ آوردند. شاہ فرمان داد تا یكی از اسیران را اعدام كنند. اسیر كہ از زندگی ناامید شدہ بود، خشمگین شد و شاہ را مورد سرزنش و دشنام خود قرار داد كہ گفتہ اند: ہر كہ دست از جان بشوید، ہر چہ در دل دارد بگوید.
وقت ضرورت چو نماند گریز
دست بگیرد سر شمشیر تیز

ملک پرسید: این اسیر چہ می گوید؟
یكی از وزیران نیک محضر گفت : ای خداوند ہمی گوید:
والكاظمین الغیظ و العافین عن الناس
ملک را رحمت آمد و از سر خون او درگذشت.وزیر دیگر کہ ضد او بود گفت : ابنای جنس مارا نشاید در حضرت پادشاہان جز راستی سخن گفتن.این ملک را دشنام داد و ناسزا گفت . ملک روی ازین سخن درہم آمد و گفت : آن دروغ پسندیدہ تر آمد مرا زین راست کہ تو گفتی کہ روی آن در مصلحتی بود و بنای این بر خبثی . چنانكہ خردمندان گفتہ اند: دروغ مصلحت آمیز بہ ز راست فتنہ انگیز
ہر كہ شاہ آن كند كہ او گوید

حیف باشد كہ جز نكو گوید

و بر پیشانی ایوان كاخ فریدون شاہ ، نبشتہ بود:
جہان ای برادر نماند بہ كس

دل اندر جہان آفرین بند و بس

مكن تكیہ بر ملك دنیا و پشت

كہ بسیار كس چون تو پرورد و كشت

چو آہنگ رفتن كند جان پاك

چہ بر تخت مردن چہ بر روی خاك

* * * *

 

[الف عین]

حکایت
یكی از ملوک خراسان ، محمود سبکتکین را در عالم خواب دید كہ جملہ وجود او ریختہ بود و خاک شدہ مگر چشمان او کہ ہمچنان در چشمخانہ ہمی گردید و نظر می کرد. سایر حکما از تاویل این فرو ماندند مگر درویشی کہ بجای آورد و گفت : ہنوز نگران است کہ ملکش با دگران است.
بس نامور بہ زیر زمین دفن كردہ اند
كز ہستیش بہ روی زمین یك نشان نماند

وان پیر لاشہ را كہ نمودند زیر خاك
خاكش چنان بخورد كزو استخوان نماند

زندہ است نام فرخ نوشیروان بہ خیر
گرچہ بسی گذشت كہ نوشیروان نماند

خیری كن ای فلان و غنیمت شمار عمر
زان پیشتر كہ بانگ بر آید فلان نماند
* * * *
حکایت
ملک زادہ ای را شنیدم کہ کوتاہ بود و حقیر و دیگر برادران بلند و خوبروی . باری پدر بہ کراہت و استحقار درو نظر می کرد . پسر بفراست استیصار بجای آورد و گفت : ای پدر ، کوتاہ خردمند بہ کہ نادان بلند . نہ ہر چہ بقامت مہتر بہ قیمت بہتر . اشاة نظیفة و الفیل جیفیة.
اقل جبال الارض طور و انہ
لاعظم عنداللہ قدرا و منزلا
آن شنیدی كہ لاغری دانا
گفت بار بہ ابلہی فربہ

اسب تازی وگر ضعیف بود

ہمچنان از طویلہ خر بہ

پدر بخندید و ارکان دولت پسندید و برادران بجان برنجیدند.
تا مرد سخن نگفتہ باشد

عیب و ہنرش نہفتہ باشد

ہر پیسہ گمان مبر نہالی

شاید كہ پلنگ خفتہ باشد

 

[الف عین]

شنیدم کہ ملک را در آن قرب دشمنی صعب روی نمود . چون لشکر از ہردو طرف روی درہم آوردند اول کسی کہ بہ میدان درآمد این پسر بود . گفت :
آن نہ من باشم کہ روز جنگ بینی پشت من
آن منم گر در میان خاک و خون بینی سری
کان کہ جنگ آرد بہ خون خویش بازی می کند
روز میدان وان کہ بگریزد بہ خون لشکری
این بگفت و بر سپاہ دشمن زد و تنی مردان کاری بینداخت . چون پیش پدر آمد زمین خدمت ببوسید و گفت :
ای كہ شخص منت حقیر نمود

تا درشتی ہنر نپنداری

اسب لاغر میان ، بہ كار آید

روز میدان نہ گاو پرواری

آوردہ اند کہ سپاہ دشمن بسیار بود و اینان اندک . جماعتی آہنگ گریز کردند. پسر نعرہ زد و گفت : ای مردان بکوشید یا جامہ زنان بپوشید . سواران را بہ گفتن او تہور زیادت گشت و بیکبار حملہ آوردند . شنیدم کہ ہم در آن روز بر دشمن ظفر یافتند. ملک سر و چشمش ببوسید و در کنار گرتف و ہر روز نظر بیش کرد تا ولیعہد خویش کرد. برادران حسد بردند و زہر در طعامش کردند. خواہر از غرفہ بدید ، دریچہ بر ہم زد . پسر دریافت و دست از طعام کشید و گفت : محال است کہ ہنرمندان بمیرند و بی ہنران جای ایشان بگیرند.
كس نیابد بہ زیر سایہ بوم

ور ہمای از جہان شود معدوم

پدر را از این حال آگہی دادند. برادرانش را بخواند و گوشمالی بجواب بداد. پس ہریکی را از اطراف بلاد حصہ معین کرد تا فتنہ و نزاع برخاست کہ:دہ درویش در گلیمی بخسبند و دو پادشاہ در اقلیمی نگنجند.
نیم نانی گر خورد مرد خدا

بذل درویشان كند نیمی دگر

ملك اقلمی بگیرد پادشاہ

ہمچنان در بند اقلیمی دگر

* * * *

 

[الف عین]

حکایت
طایفہ ی دزدان عرب بر سر کوہی نشستہ بودند و منفذ کاروان بستہ و رعیت بلدان از مکاید ایشان مرعوب و لشکر سلطان مغلوب . بحکم آنکہ ملاذی منیع از قلہ ی کوہی گرفتہ بودند و ملجاء و ماوای خود ساختہ . مدبران ممالک آن طرف در دفع مضرات ایشان مشاورت ہمی کردند کہ اگر این طایفہ ہم برین نسق روزگاری مداومت نمایند مقاومت ممتنع گردد.
درختی كہ اكنون گرفتہ است پای

بہ نیروی مردی برآید ز جای

و گر ہمچنان روزگاری ہلی

بہ گردونش از بیخ بر نگسلی

سر چشمہ شاید گرفتن بہ بیل

چو پر شد نشاید گذشتن بہ پیل

سخن بر این مقرر شد کہ یکی بہ تجسس ایشان برگماشتند و فرصت نگاہ داشتند تا وقتی کہ بر سر قومی راندہ بودند و مقام خالی ماندہ ، تنی چند مردان واقعہ دیدہ ی جنگ ازمودہ را بفرستادند تا در شعب جبل پنہان شدند . شبانگاہی کہ دزدان باز آمدند سفر کردہ و غارت آوردہ سلاح از تن بگشادند و رخت و غنیمت بنہادند ، نخستین دشمنی کہ بر سر ایشان تاختن آوردد خواب بود . چندانکہ پاسی از شب درگذشت ،
قرص خورشید در سیاہی شد

یونس اندر دہان ماہی شد

دلاورمردان از کمین بدر جستند و دست یکان بر کتف بستند و بامدادان بہ درگاہ ملک حاضر آوردند . ہمہ را بہ کشتن اشارت فرمود . اتفاقا در آن میان جوانی بود میوہ ی عنفوان شبابش نورسیدہ و سبزہ ی گلستان عذارش نودمیدہ . یکی از وزرا پای تخت ملک را بوسہ داد و روی شفاعت بر زمین نہاد و گفت : این پسر ہنوز از باغ زندگانی برنخوردہ و از ریعان جوانی تمتع نیافتہ . توقع بہ کرم و اخلاق خداوندیست کہ بہ بخشیدن خون او بربندہ منت نہد .. ملک روی از این سخن درہم کشید و موافق رای بلندش نیامد و گفت :
پرتو نیكان نگیرد ہر كہ بنیادش بد است

تربیت نااہل را چون گردكان برگنبد است

 

[الف عین]

بہتر این است كہ نسل این دزدان قطع و ریشہ كن شود و ہمہ آنہا را نابود كردند، چرا كہ شعلہ آتش را فرو نشاندن ولی پارہ آتش رخشندہ را نگہ داشتن و مار افعی را كشتن و بچہ او را نگہ داشتن از خرد بہ دور است و ہرگز خردمندان چنین نمی كنند:
ابر اگر آب زندگی بارد

ہرگز از شاخ بید بر نخوری

با فرومایہ روزگار مبر

كز نی بوریا شكر نخوری

وزیر، سخن شاہ را طوعا و کرہا پسندید و بر حسن رای ملک آفرین گفت و عرض كرد: رای شاہ دام ملکہ عین حقیقت است ، چرا كہ ہمنشینی با آن دزدان ، روح و روان این جوان را دگرگون كردہ و ہمانند آنہا نمودہ است . ولی ، ولی امید آن را دارم كہ اگر او مدتی با نیكان ہمنشین گردد، تحت تاءثیر تربیت ایشان قرار می گیرد و دارای خوی خردمندان شود، زیرا او ہنوز نوجوان است و روح ظلم و تجاوز در نہاد او ریشہ ندواندہ است و در حدیث ہم آمدہ :
كل مولود یولد علی الفطرة فابواہ یہودانہ او ینصرانہ او یمجسانہ .
پسر نوح با بدان بنشست

خاندان نبوتش گم شد

سگ اصحاب كہف روزی چند

پی نیكان گرفت و مردم شد

گروہی از درباریان نیز سخن وزیر را تاءكید كردند و در مورد آن جوان شفاعت نمودند. ناچار شاہ آن جوان را آزاد كرد و گفت : بخشیدم اگر چہ مصلحت ندیدم .
دانی كہ چہ گفت زال با رستم گرد

دشمن نتوان حقیر و بیچارہ شمرد

دیدیم بسی ، كہ آب سرچشمہ خرد

چون بیشتر آمد شتر و بار ببرد

فی الجملہ پسر را بناز و نعمت براوردند و استادان بہ تربیت ہمگان پسندیدہ آمد . باری وزیر از شمایل او در حضرات ملک شمہ ای می گفت کہ تربیت عاقلان در او اثر کردہ است و جہل قدیم از جبلت او بدر بردہ . ملک را تبسم آمد و گفت :
عاقبت گرگ زادہ گرگ شود

گرچہ با آدمی بزرگ شود

سالی دو برین برآمد. طایفہ ی اوباش محلت بدو پیوستند و عقد موافقت بستند تا بہ وقت فرصت وزیبر و ہر دو پسرش را بکشت و نعمت بی قیاس برداشت و در مغازہ ی دزدان بجای پدر نشست و عاصی شد. ملک دست تحیر بہ دندان گزیدن گرفت و گفت :
شمشیر نیك از آہن بد چون كند كسی ؟

ناكس بہ تربیت نشود ای حكیم كس

باران كہ در لطافت طبعش خلاف نیست

در باغ لالہ روید و در شورہ زار خس

زمین شورہ سنبل بر نیاورد

در او تخم و عمل ضایع مگردان

نكویی با بدان كردن چنان است

كہ بد كردن بجای نیكمردان
* * * *

 

[الف عین]

حکایت
رہنگ زادہ ای را بر در سرای اغلمش دیدم کہ عقل و کیاستی و فہم و فراستی زایدالوصف داشت، ہم از عہد خردی آثار بزرگی در ناصیہ ی او پیدا.
بالای سرش ز ہوشمندی

می تافت ستارہ بلندی

فی الجملہ مقبول نظر افتاد کہ جمال صورت و معنی داشت و خردمندان گفتہ اند توانگری بہ ہنر است نہ بہ مال ، بزرگی بہ عقل است نہ بہ سال .
ابنای جنس او بر منصب او حسد بردند و بہ خیانتی متہم کردند و در کشتن او سعی بی فایدہ نمودند . دشمن چہ زند چو مہر باشد دوست؟ ملک پرسید کہ موجب خصمی اینان در حق تو چیست؟ گفت : در سایہ ی دولت خداوندی دام ملکہ ہمگنان را راضی کردم مگر حسود را کہ راضی نمی شود الا بہ زوال نعمت من و اقبال و دولت خداوند باد.
توانم آن كہ نیازارم اندرون كسی
حسود را چہ كنم كو ز خود بہ رنج در است
بمیر تا برہی ای حسود كین رنجی است
كہ از مشقت آن جز بہ مرگ نتوان رست

شوربختان بہ آرزو خواہند

مقبلان را زوال نعمت و جاہ

گر نبیند بہ روز شب پرہ چشم

چشمہ آفتاب را چہ گناہ ؟

راست خواہی ہزار چشم چنان

كور، بہتر كہ آفتاب سیاہ
* * * *

 

[الف عین]

حکایت
یکی از ملوک عجم حکایت کنند کہ دست تطاول بہ مال رعیت دراز کردہ بود و جور و اذیت آغاز کردہ ، تا بجایی کہ خلق از مکاید فعلش بہ جہان برفتند و از کربت جورش راہ غربت گرفتند. چون رعیت کم شد ارتفاع ولایت نقصان پذیرفت و خزانہ تہی ماند و دشمنان زور آوردند.
ہر كہ فریادرس روز مصیبت خواہد

گو در ایام سلامت بہ جوانمردی كوش

بندہ حلقہ بہ گوش از ننوازی برود

لطف كن كہ بیگانہ شود حلقہ بہ گوش

باری، بہ مجلس او در ، کتاب شاہنامہ ہمی خواندند در زوال مملکت ضحاک و عہد فریدون.وزیر ملک را پرسید : ہیچ توان دانستن کہ فریدون کہ گنج و ملک و حشم نداشت چگونہ بر او مملکت مقرر شد ؟ گفت : آن چنان کہ شنیدی خلقی برو بہ تعصب گرد آمدند و تقویت کردند و پادشاہی یافت . گفت : ای ملک چو گرد آمدن خلقی موجب پادشاہیست تو مر خلق را پریشان برای چہ می کنی مگر سر پادشاہی کردن نداری؟
ہمان بہ كہ لشكر بہ جان پروری

كہ سلطان بہ لشكر كند سروری

ملک گفت : موجب گردآمدن سپاہ و رعیت چہ باشد؟ گفت : پادشاہ را کرم باید تا برو گرد آیند و رحمت تا در پناہ دولتش ایمن نشینند و تو را این ہر دو نیست.
نكند جور پیشہ سلطانی

كہ نیاید ز گرگ چوپانی

پادشاہی كہ طرح ظلم افكند

پای دیوار ملك خویش بكند
ملک را پند وزیر ناصح ، موافق طبع مخالف نیامد . روی ازین سخن درہم کشید و بہ زندانش فرستاد.بسی برنیامد کہ بنی غم سلطان بمنازعت خاستند و ملک پدر خواستند . قومی کہ از دست تطاول او بجان آمدہ بودند و پریشان شدہ ، بر ایشان گرد آمدند و تقویت کردند تا ملک از تصرف این بدر رفت و بر آنان مقرر شد.
پادشاہی كو روا دارد ستم بر زیر دست

دوستدارش روز سختی دشمن زورآور است

با رعیت صلح كن وز جنگ ایمن نشین

زانكہ شاہنشاہ عادل را رعیت لشكر است

 

[الف عین]

حکایت
پادشاہی با غلامی عجمی در کشتی نشست و غلام ، دیگر دریا را ندیدہ بود و محنت کشتی نیازمودہ ، گریہ و زاری درنہاد و لرزہ براندامش اوفتاد. چندانکہ ملاطفت کردند آرام نمی گرفت و عیش ملک ازو منغص بود ، چارہ ندانستند . حکیمی در آن کشتی بود ، ملک را گفت : اگر فرمان دہی من او را بہ طریقی خامش گردانم . گفت : غایت لطف و کرم باشد . بفرمود تا غلام بہ دریا انداختند . باری چند غوطہ خورد ، مویش را گرفتند و پیش کشتی آوردند بہ دو دست در سکان کشتی آویخت. چون برآمد بہ گوشہ ای بنشست و قرار یافت . ملک را عجب آمد. پرسید: درین چہ حکمت بود ؟ گفت : از اول محنت غرقہ شدن ناچشیدہ بود و قدر سلامتی نمی دانست ، ہمچنین قدر عافیت کسی داند کہ بہ مصیبتی گرفتار آید.
ای پسر سیر ترا نان جوین خوش ننماند

معشوق منست آنكہ بہ نزدیك تو زشت است

حوران بہشتی را دوزخ بود اعراف

از دوزخیان پرس كہ اعراف بہشت است

فرق است میان آنكہ یارش در بر

با آنكہ دو چشم انتظارش بر در
* * * *
حکایت
ہرمز را گفتند : وزیران پدر را چہ خطا دیدی کہ بند فرمودی؟ گفت : خطایی معلوم نکردم ، ولیکن دیدم کہ مہابت من در دل ایشان بی کران است و بر عہد من اعتماد کلی ندارند ، ترسیدم از بیم گزند خویش آہنگ ہلاک من کنند پس قول حکما را کار بستم کہ گفتہ اند :
از آن كز تو ترسد بترس ای حكیم

وگر با چو صد بر آیی بجنگ 5

از آن مار بر پای راعی زند

كہ برسد سرش را بكوبد بہ سنگ

نبینی كہ چون گربہ عاجز شود

برآرد بہ چنگال چشم پلنگ

* * * *
حکایت
یکی از ملوک عرب رنجور بود در حالت پیری و امید زندگانی قطع کردہ کہ سواری از درآمد و بشارت داد کہ فلان قطعہ را بہ دولت خداوند گشادیم و دشمنان اسیر آمدند و سپاہ رعیت آن طرف بجملگی مطیع فرمان گشتند. ملک نفسی سرد برآورد و گفت: این مژدہ مرا نیست دشمنانم راست یعنی وارثان مملکت.
بدین امید بہ سر شد، دریغ عمر عزیز

كہ آنچہ در دلم است از درم فراز آید

امید بستہ ، برآمد ولی چہ فایدہ زانك

امید نیست كہ عمر گذشتہ باز آید

كوس رحلت بكوفت دست اجل

ای دو چشم ! وداع سر بكنید

ای كف دست و ساعد و بازو

ہمہ تودیع یكدیگر بكنید

بر من اوفتادہ دشمن كام

آخر ای دوستان حذر بكنید

روزگارم بشد بہ نادانی

من نكردم شما حذر بكنید
* * * *

 

[الف عین]

حکایت
بربالین تربت یحیی پیغامبر علیہ السلام معتکف بودم در جامع دمشق کہ یکی از ملوک عرب کہ بہ بی انصافی منسوب بود اتفاقا بہ زیارت آمد و نماز و دعا کرد و حاجت خواست .
درویش و غنی بندہ این خاك و درند

آنان كہ غنی ترن محتاجترند

آنگہ مرا گفت : از آنجا کہ ہمت درویشان است و صدق معاملت ایشان ، خاطری ہمراہ من کنند کہ از دشمنی صعب اندیشناکم. گفتمش: بر رعیت ضعیف رحمت کن تا از دشمن قوی زحمت نبینی.
بہ بازوان توانا و فتوت سر دست

خطا است پنجہ مسكین ناتوان بشكست

نترسد آنكہ بر افتادگان نبخشاید؟

كہ گر ز پای در آید، كسش نگیرد دست

ہر آنكہ تخم بدی كشت و چشم نیكی داشت

دماغ بیہدہ پخت و خیال باطل بست

زگوش پنبہ برون آر و داد و خلق بدہ

و گر تو می ندہی داد، روز دادی ہست

بنی آدم اعضای یكدیگرند

كہ در آفرینش ز یك گوہرند

چو عضوی بہ درد آورد روزگار

دگر عضوہا را نماند قرار

تو كز محنت دیگران بی غمی

نشاید كہ نامت نہند آدمی
* * * *
حکایت
درویشی مستجاب الدعوہ در بغداد پدید آمد . حجاج یوسف را خبر کردند ، بخواندش و گفت : دعای خیری بر من کن . گفت : خدایا جانش بستان. گفت : از بہر خدای این چہ دعاست ؟ گفت : این دعای خیرست تو را و جملہ مسلمانان را.
ای زبردست زیر دست آزار

گرم تا كی بماند این بازار؟

بہ چہ كار آیدت جہانداری

مردنت بہ كہ مردم آزاری

* * * *

 

[الف عین]

حکایت
یکی از ملوک بی انصاف ، پارسایی را پرسید: از عبادتہا کدام فاضل تر است ؟ گفت: تو را خواب نیم روز تا در آن یک نفس خلق را نیازاری.
ظالمی را خفتہ دیدم نیم روز
گفتم : این فتنہ است خوابش بردہ بہ
و آنكہ خوابش بہتر از بیداری است
آن چنان بد زندگانی ، مردہ ، بہ

* * * *
حکایت
یکی از ملوک را دیدم کہ شبی در عشرت روز کردہ بود و در پایان مستی ہمی گفت:
ما را بہ جہان خوشتر از این یكدم نست
كز نیك و بد اندیشہ و از كس غم نیست
درویشی بہ سرما برون خفتہ و گفت :
ای آنكہ بہ اقبال تو در عالم نیست
گیرم كہ غمت نیست ، غم ما ہم نیست

ملک را خوش آمد ، صرہ ای ہزار دینار از روزن برون داشت کہ دامن بدار ای درویش . گفت : دامن از کجا آرم کہ جامہ ندارم. ملک را بر حال ضعیف او رقت زیاد شد و خلعتی بر آن مزید کرد و پیشش فرستاد. درویش مر آن نقد و جنس را بہ اندک زمان بخورد و پریشان کرد و باز آمد.
قرار برکف آزادگان نگیرد مال
نہ صبر در دل عاشق نہ آب در غربال
در حالتی کہ ملک را پروای او نبود حال بگفتند : بہم برآمد و روی ازو درہم کشید . و زینجا گفتہ اند اصحاب فطنت و خبرت کہ از حدث و سورت پادشاہان برحذر باید بودن کہ غالب ہمت ایشان بہ معظمات امور مملکت متعلق باشد و تحمل ازدحام عوام نکند.
حرامش بود نعمت پادشاہ

كہ ہنگام فرصت ندارد نگاہ

مجال سخن تا نیابی ز پیش

بہ بیہودہ گفتن مبر قدر خویش

گفت : این گدای شوخ مبذر را کہ چندان نعمت بہ چندین مدت برانداخت برانید کہ خزانہ ی بیت المال لقمہ مساکین است نہ طعمہ ی اخوان الشاطین.
ابلہی كو روز روشن شمع كافوری نہد

زود بینی كش بہ شب روغن نباشد در چراغ

یكی از وزرای ناصح گفت : ای خداوند ، مصلحت آن بینم کہ چنین کسان را وجہ کفاف بتفاریق مجری دارند تا در نفقہ اسراف نکنند اما آنچہ فرمودی از زجر و منع ، مناسب حال ارباب ہمت نیست یکی را بلطف امیدوار گردانیدن و باز بہ نومیدی خستہ کردن.
بہ روی خود در طماع باز نتوان كرد

چو باز شد، بہ درشتی فراز نتوان كرد

كس نبیند كہ تشنگان حجاز

بہ سر آب شور گرد آیند

ہر كجا چشمہ ای بود شیرین

مردم و مرغ و مور گرد آیند
* * * *

 

[الف عین]

حکایت
یكی از شاہان پیشین ، در رعایت مملکت سستی کردی و لشکر بسختی داشتی. لاجرم دشمنی صعب روی نہاد ، ہمہ پشت بدادند.
چو دارند گنج از سپاہی دریغ

دریغ آیدش دست بردن بہ تیغ

یکی از آنان کہ غدر کردند با من دم دوستی بود. ملامت کردم و گفتم دون است و بی سپاس و سفلہ و ناحق شناس کہ بہ اندک تغیر حال از مخدوم قدیم برگردد و حقوق نعمت سالہا درنوردد. گفت : از بکرم معذور داری شاید کہ اسبم درین واقعہ بی جور بود و نمد زین بگرو وسلطان کہ بہ زر بر سپاہی بخیلی کند. با او بہ جان جوانمردی نتوان کرد.
زر بدہ سپاہی را تا سر بنہد

و گرش زر ندہی ، سر بنہد در عالم

* * * *
حکایت
یکی از وزرا معزول شد و بہ حلقہ ی درویشان درآمد. اثر برکت صحبت ایشان در او سرایت کرد و جمعیت خاطرش دست داد. ملک بار دیگر بر او دل خوش کرد و عمل فرمود قبولش نیامد و گفت : معزولی بہ نزد خردمندان بہتر کہ مشغولی.
آنان كہ كنج عافیت بنشستند

دندان سگ و دہان مردم بستند

كاغذ بدریدند و قلم بشكستند

وز دست و زبان حرف گیران پرستند

ملک گفتا : ہر آینہ ما را خردمندی کافی باید کہ تدبیر مملکت را شاید . گفت : ای ملک نشان خردمندان کافی جز آن نیست کہ بہ چنین کارہا تن ندہد.
ہمای بر ہمہ مرغان از آن شرف دارد

كہ استخوان خورد و جانور نیازارد

* * * *

 

[الف عین]

حکایت
سیہ گوش را گفتند تو را ملازمت صحبت شیر بہ چہ وجہ اختیار افتاد؟ گفت : تا فضلہ ی صیدش می خورم و از شر دشمنان در پناہ صولت او زندگانی می کنم . گفتندش اکنون کہ بہ ظل حمایتش درآمدی و بہ شکر نعمتش اعتراف کردی چرا نزدیکتر نیایی تا بہ حلقہ ی خاصان درآرد و از بندگان مخلصت شمارد؟ گفت : ہمچنان از بطش او ایمن نیستم.
اگر صد سال گبر آتش فروزد

اگر یك دم در او افتد بسوزد
افتد کہ ندیم حضرت سلطان را زر بیاید و باشد کہ سر برود و حما گفتہ اند ا زتلون طبع پادشاہان برحذر باید بود کہ وقتی بہ سلامی برنجند و دیگر وقت بہ دشنامی خلعت دہند و آوردہ اند کہ ظرافت بسیار کردن ہنر ندیمان است و عیب حکیمان.
تو بر سر قدر خویشتن باش و وقار

بازی و ظرافت بہ ندیمان بگذار

* * * *
حکایت
یکی از رفیقان شکایت روزگار نامساعد بہ نزد من آورد کہ کفاف اندک دارم و عیال بسیار و طاقت فاقہ نمی آرم و بارہا در دلم آمد کہ بہ اقلیمی دیگر نقل کنم تا در ہر آن صورت کہ زندگی کردہ وشد کسی را بر نیک و بد من اطلاع نباشد.
بس گرسنہ خفت و كس ندانست كہ كیست

بس جان بہ لب آمد كہ بر او كس نگریست

باز از شماتت اعدا براندیشم کہ بطعنہ در قفای من بخندند و سعی مرا در حق عیال بر عدم مروت حمل کنند و گویند:
مبین آن : بی حمیت را كہ ہرگز

نخواہد دید روی نیكبختی

كہ آسانی گزیند خویشتن را

زن و فرزند بگذارد بسختی

و در علم محاسبت چنانکہ معلوم است چیزی دانم و گر بہ جاہ شما جہتی معین شود کہ جمعیت خاطر باشد بقیت عمر از عہدہ شکر آن نعمت برون آمدن نتوانم. گتفم : عمل پادشاہ ای برادر دو طرف دارید : امید و بیم ، یعنی امید نان و بیم جان و خلاف رای خردمندان باشد بدان امید متعرض این بیم شدن .
كس نیاید بہ خانہ درویش

كہ خراج زمین و باغ بدہ

یا بہ تشویش و غصہ راضی باش

یا جگربند، پیش زاغ بنہ

گفت : این مناسبت حال من نگفتی و جواب سوال من نیاوردی. نشنیدہ ای کہ ہر کہ خیانت ورزد پشتش از حساب بلرزد؟
راستی موجب رضای خدا است

كس ندیدم كہ گم شد از رہ راست

و حکما گویند ، چار کس از چارکس بہ جان برنجند. حرامی از سلطان و دزد از پاسبان و فاسق از غماز و روسپی از محتسب و آن کہ حساب پاک است از محاسب چہ باک است ؟
مكن فراخ روی در عمل اگر خواہی

كہ وقت رفع تو باشد مجال دشمن تنگ

تو پاك باش و مدار از كس ای برادر، باك

زنند جامہ ناپاك گازران بر سنگ

گفتم : حکایت آن روباہ مناسب حال توست کہ دیدنش گریزان و بی خویشتن افتان و خیزان . کسی گفتش چہ آفت است کہ موجب مخافت است ؟ گفتا : شنیدہ ام کہ شتر را بسخرہ می گیرند. گفت : ای سفیہ شتر را با تو چہ مناسبت است و تو را بدو چہ مشابہت؟ گفت : خاموش کہ اگر حسودان بغرض گویند شتر است و گرفتار آیم کہ را غم تخلیص من دارد تا تفتیش حال من کند؟ و تا تریاق از عراق آوردہ شود مارگزیدہ مرد بود . تو را ہمچنین فضل است و دیانت و تقوا و امانت اما متعنتان در کمین اند و مدعیان گوشہ نشین. اگر آنچہ حسن سیرت توست بخلاف آن تقریر کنند و در معرض خطاب پادشاہ افتی در آن حالت مجال مقالت باشد پس مصلحت آن بینم کہ ملک قناعت را حراست کنی و ترک ریاست گویی.
بہ دریا در منافع بی شمار است

اگر خواہی ، سلامت در كنار است

رفیق این سخن بشنید و بہم برآمد و روی از حکایت من درہم کشید و سخنہای رنجش آمیز گفتن گرتف کین چہ عقل و کفایت است و فہم و درایت ؟ قول حکما درست آمد کہ گفتہ اند : دوستان بہ زندان بکار آیند کہ بر سفرہ ہمہ دشمنان دوست نمایند .
دوست مشمار آنكہ در نعمت زند

لاف یاری و برادر خواندگی

دوست آن دانم كہ گیرد دست دوست

در پریشان حالی و درماندگی

 

[الف عین]

دیدم كہ متغیر می شود و نصیحت بہ غرض می شنود . بہ نزدیک صاحبدیوان رفتم ، بہ سابقہ ی معرفتی کہ در میان ما بود و صورت حالش بیان کردم و اہلیت و استحقاقش بگفتم تا بہ کاری مختصرش نصب کردند. چندی برین برآمد ، لطف طبعش را بدیدند و حس تدبیرش را بپسندیدند و کارش از آن درگذشت و بہ مرتبتی والاتر از آن متمکن شد. ہمچنین نجم سعادتش در ترقی بود تا بہ اوج ارادت برسید و مقرب حضرت و مشارالیہ و معتمد علیہ گشت. بر سلامت حالش شادمانی کردم و گفتم :
ز كار بستہ میندیش و در شكستہ مدار

كہ آب چشمہ حیوان درون تاریكی است

منشین ترش از گردش ایام كہ صبر

تلخ است ولیكن بر شیرین دارد

در آن قربت مرا با طایفہ ای یاران اتفاق افتاد . چون از زیارت مکہ بازآمدم دو منزلم استقبال کرد. ظاہر حالش را دیدم پریشان و در ہیات درویشان. گفتم : چہ حالت است ؟ گفت : آن چنانکہ تو گفتی طایفہ ای حسد بردند و بہ خیانتم منسوب کردند و ملک دام ملکہ در کشف حقیقت آن استصقا نفرمود و یاران قدیم و دوستان حمیم از کلمہ ی حق خاموش شدند و صحبت دیرین فراموش کردند.
نبینی كہ پیش خداوند جاہ

نیایش كنان دست بر بر نہند

اگر روزگارش درآورد ز پای

ہمہ عالمش پای بر سر نہند

فی الجملہ بہ انواع عقوبت گرفتار بودم تا درین ہفتہ کہ مژدہ ی سلامت حجاج برسید از بند گرانم خلاص کرد و ملک موروثم خاص . گفتم : آن نوبت اشارت من قبولت نیامد کہ گفتم عمل پادشاہان چون سفر دریاست خطرناک و سودمند یا گنج برگیری یا در طلسم بمیری.
یا زر بہ ہر دو دست كند خواجہ در كنار

یا موج ، روزی افكندش مردہ بر كنار

مصلحت ندیدم از این بیش ریش درونش بہ ملامت خراشیدن و نمک پاشیدن .بدین کلمہ اختصار کردیم .
ندانستی كہ بینی بند بر پای

چو در گوشت نیامد پند مردم ؟

دگر رہ چون نداری طاقت نیش

مكن انگشت در سوراخ كژدم

* * * *
حکایت
تنی چند از روندگان در صحبت من بودند . ظاہر ایشان بہ صلاح آراستہ و یکی را از بزرگان در حق این طایقہ حسن ظنی بلیغ و ادراری معین کردہ ، تا یکی ازینان حرکتی کردہ نہ مناسب حال درویشان. ظن آن شخص فاسد شد و بازار اینان کاسد . خواستم تا بہ طریقی کفاف یاران مستخلص کنم . آہنگ خدمتش کردم ، دربانم رہا نکرد و جفا کرد و معذورش داشتم کہ لطیفان گفتہ اند :
در میر و وزیر و سلطان را

بی وسیلت مگرد پیرامن

سگ و دربان چو یافتند غریب

این گریبانش گیرد، آن دامن

چندان کہ مقربان حضرت آن بزرگ بر حال من وقوف یا و با اکرام دراوردند و برتر مقامی معین کردند اما بتواضع فروتر نشستم. و گفتم :
بگذار كہ بندہ كمینم

تا در صف بندگان نشینم

آن بزرگمرد گفت : اللہ اللہ چہ جای این گفتار است؟
گر بر سر چشم ما نشینی

بارت بكشم كہ نازنینی

فی الجملہ بنشستم و از ہر دری سخن پیوستم تا حدیث زلت یاران در میان آمد و گفتم :
چہ جرم دید خداوند سابق الانعام

كہ بندہ در نظر خویش خوار می دارد

خدای راست مسلم بزرگواری و لطف

كہ جرم بیند و نان برقرار می دارد

حاکم این سخن عظیم بپسندید و اسباب معاش یاران فرمود تا بر قاعدہ ی ماضی مہیا دارند و موونت ایام تعطیل وفا کنند . شکر نعمت بگفتم و زمین خدمت ببوسیدم و عذر جسارت بخواستم و در وقت برون آمدن گفتم.
چو كعبہ قبلہ حاجت شد از دیار بعید

روند خلق بہ دیدارش از بسی فرسنگ

تو را تحمل امثال ما بباید كرد

كہ ہیچكس نزند بر درخت بی بر، سنگ

* * * *

 

[الف عین]

حکایت
ملک زادہ ای گنج فراوان از پدر میراث یافت . دست کرم برگشاد و داد سخاوت بداد و نعمت بی دریغ بر سپاہ و رعیت بریخت.
نیاساید مشام از طبلہ عود

بر آتش نہ كہ چون عنبر ببوید

بزرگی بایدت بخشندگی كن

كہ دانہ تا نیفشانی نرود

یکی از جلسای بی تدبیر نصیحتش آغاز کرد کہ ملوک پیشین مرین نعمت ار بہ سعی اندوختہ اند و برای مصلحتی نہادہ ، دست ازین حرکت کوتاہ کن کہ واقعہ ہا در پیش است و دشمنان از پس ، نباید کہ وقت حاجت فرومانی.
اگر گنجی كنی بر عامیان بخش

رسد ہر كد خدایی را برنجی

چرا نستانی از ہر یك جوی سیم

كہ گرد آید تو را ہر وقت گنجی

ملک روی ازین سخن بہم آورد و مرو را زجر فرمود و گفت : مرا خداوند تعالی مالک این مملکت گردانیدہ است تا بخورم و ببخشم نہ پاسبان کہ نگاہ دارم.
قارون ہلاک شد کہ چہل خانہ گنج داشت
نوشین روان نمرد کہ نام نکو گذاشت
* * * *
حکایت
آوردہ اند کہ نوشین روان عادل را در شکارگاہی صید کباب کردند و نمک نبود. غلامی بہ روستا رفت تا نمک آرد. نوشیروان گفت: نمک بہ قیمت بستان تا رسمی نشود و دہ خراب نگردد. گفتند ازین قدر چہ خلل آید؟ گفت: بنیاد ظلم در جہان اول اندکی بودہ است ہرکہ آمد بر او مزیدی کردہ تا بدین غایت رسیدہ.
اگر ز باغ رعیت ملك خورد سیبی

برآورند غلامان او درخت از بیخ

بہ پنج بیضہ كہ سلطان ستم روا دارد

زنند لشكریانش ہزار مرغ بہ سیخ

* * * *

 

[الف عین]

حکایت
غافلی را شنیدم کہ خانہ ی رعیت خراب کردی تا خزانہ سلطان آباد کند ، بی خبر از قول حکیمان کہ گفتہ اند ہر کہ خدای را عز و جل بیازارد تا دل خلقی بہ دست آرد خداوند تعالی ہمان خلق را بر او گمارد تا دمار از روزگارش برآرد.
آتش سوزان نكند با سپند

آنچہ كند دود دل دردمند

سرجملہ حیوانات گویند کہ شیرست و اذل جانوران خر و باتفاق خر بار بر بہ کہ شیر مردم در.
مسكین خر اگر چہ بی تمیز است

چون بار ہمی برد عزیز است

گاوان و خران بار بردار

بہ ز آدمیان مردم آزار
باز آمدیم بہ حکایت وزیر غافل. ملک را ذمائم اخلاق او بہ قرائن معلوم شد. در شکنجہ کشید و بہ ہنواع عقوبت بکشت.
حاصل نشود رضای سلطان

تا خاطر بندگان نجویی

خواہی كہ خدای بر تو بخشد

با خلق خدای كن نكویی
آوردہ اند کہ یکی از ستم دیدگان بر سر او بگذشت و در حال تباہ او تامل کرد و گفت:
نہ ہر كہ قوت بازوی منصبی دارد

بہ سلطنت بخورد مال مردمان بہ گزاف

توان بہ حلق فرو برد استخوان درشت

ولی شكم بدرد چون بگیرد اندر ناف

نماند ستمكار بد روزگار

بماند بر او لعنت پایدار

* * * *
حکایت
مردم آزاری را حکایت کنند کہ سنگی بر سر صالحی زد . درویش را مجال انتقام نبود سنگ را نگاہ ہمی داشت تا زمانی کہ ملک را بر آن لشکری خشم آمد و درچاہ کرد . درویش اندر آمد و سنگ در سرش کوفت . گفتا: تو کیستی و مرا این سنگ چرا زدی؟ گفت : من فلانم و این ہمان سنگ است کہ در فلان تاریخ بر سر من زدی. گفت : چندین روزگار کجا بودی؟ گفت : از جاہت اندیشہ ہمی کردم، اکنون کہ در چاہت دیدم فرصت غنیمت دانستم.
ناسزایی را كہ بینی بخت یار

عاقلان تسلیم كردند اختیار

چون نداری ناخن درندہ تیز

با ددان آن بہ ، كہ كم گیری ستیز

ہر كہ با پولاد بازو، پنجہ كرد

ساعد مسكین خود را رنجہ كرد

باش تا دستش ببندد روزگار

پس بہ كام دوستان مغزش برآر

* * * *

 

[الف عین]

حکایت
یکی از ملوک مرضی ہایل گرفت کہ اعادت ذکر آن ناکردنی اولی. طایفہ حاکمان یونان متفق شدند کہ مرین درد را دوایی نیست مگر زہرہ آدمی بہ چندین صفت موصوف . بفرمود طلب کردن. دہقان پسری یافتند بر آن صورت کہ حکیمان گفتہ بودند . پدرش و مادرش را بخواند و بہ نعمت بیکران خشنود گردانیدند و قاضی فتوا داد کہ خون یکی از رعیت ریختن سلامت پادشہ را روا باشد. جلاد قصد کرد . پسر سر سوی آسمان برآورد و تبسم کرد . ملک پرسیدش کہ در این حالت چہ جای خندیدن است ؟ گفت ناز فرزندان بر پدر و مادران باشد و دعوی پیش قاضی بردند و داد از پادشہ خواہند . اکنون پدر و مادر بہ علت حطام دنیا مرا بہ خون در سپرند و قاضی بہ کشتن فتوا دہد و سلطان مصالح خویش اندر ہلاک من ہمی بیند بجز خدای عزوجل پناہی نمی بینم.
پیش كہ برآورم ز دستت فریاد؟

ہم پیش تو از دست تو گر خواہم داد

سلطان را دل ازین سخن بہم برآمد و آب در دیدہ بگردانید و گفت : ہلاک من اولی تر است از خون بی گناہی ریختن . سر و چشمش ببوسید و در کنار گرفت و نعمت بی اندازہ بخشید و آزاد کرد و گویند ہم در آن ہفتہ شفا یافت.
ہمچنان در فكر آن بیتم كہ گفت :

پیل بانی بر لب دریای نیل

زیر پایت گر بدانی حال مور

ہمچو حال تو است زیر پای پیل

* * * *
حکایت
یکی از بندگان عمرو لیث گریختہ بود . کسان در عقبش برفتند و باز آوردند . وزیر را با وی غرضی بود و اشارت بہ کشتن فرمود تا دگر بندگان چنین فعل روا ندارند. بندہ پیشہ عمرو سر بر زمین نہاد و گفت:ہر چہ رود بر سرم چون تو پسندی رواست
بندہ چہ دعوی کند ، حکم خداوند راست
اما بہ موجب آنکہ پروردہ ی نعمت این خاندانم ، نخواہم کہ در قیامت بہ خون من گرفتار آیی ، اجازت فرمای تا وزیر بکشم آنگہ قصاص او بفرمای خون مرا ریختم تا بحق کشتہ باشی. ملک را خندہ گرفت ، وزیر را گفت : چہ مصلحت می بینی؟ گفت : ای خداوند جہان از بہر خدای این شوخ دیدہ را بہ صدقات گور پدر آزاد کن تا مرا در بلایی نیفکنی. گناہ از من است و قول حکما معتبر کہ گفتہ اند :
چو كردی با كلوخ انداز پیكار

سر خود را بہ نادانی شكستی

چو تیر انداختی بر روی دشمن

چنین دان كاندر آماجش نشستی

* * * *

 

[الف عین]

حکایت
ملک زوزن را خواجہ ای بود کریم النفس ، نیک محضر کہ ہمگنان را در مواجہہ خدمت کردی ، و در غیبت نکویی گفتی. اتفاقا ازو حرکتی در نظر سلطان ناپسند آمد . مصادرہ فرمود و عقوبت کرد و سرہنگان ملک بہ سوابق نعمت او معترف بودند و بہ شکر آن مرتہن . در مدت توکیل او رفق و ملاطفت کردند ی و زجر و معافیت روا نداشتندی.
صلح با دشمن اگر خواہی ہرگہ كہ تو را

در قفا عیب كند در نظرش تحسین كن

سخن آخر بہ دہان می گذرد موذی را

سخنش تلخ نخواہی دہنش شیرین كن

آن چہ مضمون خطاب ملک بود ا زعہدتہ بعضی بدر آمد و بہ بقیتی در زندان بماند . آوردہ اند کہ طکی از ملوک ناحی در خفیہ پیامش فرستاد کہ ملوک آن طرف قدر چنان بزرگوار ندانستند و بی عزتی کردند . اگر رای عزیز فلان احسن اللہ خلاصہ بہ جانب ما التفاتی کند در رعایت خاطرش ہر چہ تمامتر سعی کردہ شود و اعیان ای« ملک بہ دیدار او مفتقرند و جواب این حرف را منتظر . خواجہ برین وقوف یافت و از خطر اندیشیدن و در حال جوابی مختصر چنان کہ مصلحت دید برقفای ورق نبشت و روان کرد. یکی از متعلقان واقف شد و ملک را اعلام کرد کہ فلان را کہ حبس فرمودی با ملوک نواحی مراسہ دارد . ملک بہم برآمد و کشف این خبر فرمود قاصد را بگرفت و رسالت بخواندند . نبشتہ بود کہ حسن ظن بزرگان بیش از فضیلت ماست و تشرطف قبولی کہ فرمودند بندہ را امکان اجابت نیست بتحکم آنکہ پروردہ نعمت نعمت این خاندان است وبہ اندک مایہ تغیر با ولی نعمت بی وفایی نتوان کرد چنانکہ گفتہ اند :
آن را كہ بہ جای تو است ہر دم كرمی

عذرش بنہ ار كند بہ عمری ستمی

ملک را سیرت حق شناسی او پسند آمد و خلعت و نعمت بخشید و عذر خواست کہ خطا کردم تو را بی جرم و خطا آزردن. گفت : ای خداوند بندہ درین حالت مر خداوند را خطا نمی بیند. تقدیر خداوند تعالی بود کہ مرین بندہ را مکروہی برسد پس بہ دست تو اولیتر کہ سوابق نعمت برین بندہ داری و ایادی منت و حکما گفتہ اند :
گر گزندت رسد ز خلق مرنج

كہ نہ راحت رسد ز خلق نہ رنج

از خدا دان خلاف دشمن و دوست

كین دل ہردو در تصرف اوست

گرچہ تیر از كمان ہمی گذرد

از كماندار بیند اہل خرد

* * * *
حکایت
یکی از ملوک عرب شنیدم کہ متعلقان را ہمی گفت مرسوم فلان را چندانکہ ہست مضاعف کنید. کہ ملازم درگاہ است و مترصد فرمان دیگر خدمتکاران بہ لہو و لعب مشغول اند و در ادای خدمت متہاون . صاحبدلی بشنید و فریاد و خروش از نہادش برآمد . پرسیدندش چہ دیدی؟ گفت : مراتب بندگان بہ درگاہ خداوند تعالی ہمین مثال دارد.
دو بامداد گر آید كسی بہ خدمت شاہ

سیم ہر آینہ در وی كند بلطف نگاہ

مہتری در بول فرمان است

ترك فرمان دلیل حرمان است

ہر كہ سیمای راستان دارد

سر خدمت بر آستان دارد

* * * *

 

[رب نواز]

السلام علیکم
مجھے فارسی کے مکمل شعر کی تلاش ہے اگر کوئی دوست مہربانی فرمائے۔ شعر کچھ یوں ہے

نا بینی کہ آں شاہ نکو نام بدست سربریدہ

جواب کا منتظر

رب نواز