فارسی شاعری مرزا غالب کی منتخب فارسی غزلوں کا منظوم اردو ترجمہ - ڈاکٹر خالد حمید

[حسان خان]

حق جلوه‌گر ز طرزِ بیانِ محمد است
آری کلامِ حق به زبانِ محمد است

آئینه‌دارِ پرتوِ مهرست ماهتاب
شانِ حق آشکار ز شانِ محمد است

تیرِ قضا هر آینه در ترکشِ حق است
اما کشادِ آن ز کمانِ محمد است

دانی، اگر به معنیِ لولاک وارسی
خود هر چه از حق است از آنِ محمد است

هر کس قسم بدانچه عزیز است می‌خورد
سوگندِ کردگار به جانِ محمد است

واعظ، حدیثِ سایهٔ طوبیٰ فرو گذار
کاینجا سخن ز سروِ روانِ محمد است

بنگر دونیمه گشتنِ ماهِ تمام را
کان نیمه جنبشی ز بنانِ محمد است

ور خود ز نقشِ مهرِ نبوت سخن رود
آن نیز نامور ز نشانِ محمد است

غالب ثنایِ خواجه به یزدان گذاشتیم
کان ذاتِ پاک مرتبه دانِ محمد است​

حق جلوہ گر ز طرزِ بیانِ محمدی
گویا خدا ہوا بہ زبانِ محمدی

آئینہ دارِ پرتوِ خورشید، ماہتاب
شانِ حق آشکار بہ شانِ محمدی

تیرِ قضا جو ترکشِ حق میں ہیں سب کے سب
چلتے ہیں خوب تر بہ کمانِ محمدی

تجھ پر کھلیں معانئ لولاک، تو اگر
لائے عمل میں قولِ زبانِ محمدی

جیسے قسم اٹھاتا ہے عاشق حبیب کی
سوگند ہے خدا کی بہ جانِ محمدی

واعظ تو ذکرِ سایۂ طوبیٰ نہ کر، جہاں
ہووے بیانِ سروِ روانِ محمدی

دونیم، نیم جنبشِ انگشت مہ کرے
کیسی ہے دیکھ قدرت و آنِ محمدی

بر جسمِ پاک مُہرِ نبوت لگی ہوئی
کیا شاندار ہے یہ نشانِ محمدی

غالب ثنائے خواجہ کو یزداں پہ چھوڑ دے
ہے وہ ہی ایک مرتبہ دانِ محمدی​

 

[حسان خان]

خوش بوَد فارغ ز بندِ کفر و ایمان زیستن
حیف کافر مردن و آوخ مسلمان زیست

شیوهٔ رندانِ بی‌پروا خرام از من مپرس
این قدر دانم که دشوار است آسان زیستن

بُرد گویِ خرّمی از هر دو عالم هر که یافت
در بیابان مردن و در قصر و ایوان زیستن

راحتِ جاوید ترکِ اختلاطِ مردم است
چون خضر باید ز چشمِ خلق پنهان زیستن

تا چه راز اندر تهِ این پرده پنهان کرده‌اند
مرگ مکتوبی بوَد کو راست عنوان زیستن

روزِ وصلِ یار جان ده ورنه عمری بعد ازین
همچو ما از زیستن خواهی پشیمان زیستن

با رقیبان هم فنیم اما به دعوی گاهِ شوق
مردن است از ما و زین مشتی گران جان زیستن

بر نویدِ مقدمت صد بار جان باید فشاند
بر امیدِ وعده‌ات زنهار نتوان زیستن

دیده گر روشن سوادِ ظلمت و نور است، چیست
فارغ از اهریمن و غافل ز یزدان زیستن

ابتذالی دارد این مضمون، توارد عیب نیست
نگذرد در خاطرِ نازک خیالان زیستن

غالب از هندوستان بگریز، فرصت مفتِ تست
در نجف مردن خوش است و در صفاهان زیستن​

خوب ہے آزادِ بندِ کفر و ایماں زندگی
حیف کافر مُردنی، آوخ مسلماں زندگی

شیوۂ رندانِ بے پروا نہ پوچھو ہم سے کچھ
جانتے ہیں یہ مگر، مشکل ہے آساں زندگی

جو ہو قانع بے سر و سامان رہ کر دشت میں
اس کی گذرے ہے درونِ قصر و ایواں زندگی

راحتِ دل خضر کی مانند ہو دائم اسے
چشمِ مردم سے رکھے جو اپنی پنہاں زندگی

راز ہیں کیسے نہاں پردے کی تہ میں، اے خدا
موت ہے مکتوب تو ہے اس کا عنواں زندگی

جاں فدا کر روزِ وصلِ یار تُو، ورنہ تری
ساری گذرے گی، بہت ہو کے پشیماں زندگی

عشق کا دعویٰ تو کرتے سب ہیں، قدموں پر ترے
مرتے ہم ہیں، چاہتے پر ہیں گراں جاں زندگی

بر نویدِ مقدمِ جاناں ہے مرنا زندگی
اور امیدِ وعدہ پر جینا ہے بے جاں زندگی

گر تمیزِ نور و ظلمت ہے تجھے، گذرے ہے کیوں
فارغ از اہریمن و غافل ز یزداں زندگی

سخت جانوں کے لیے مشکل ہے جاں دینی مگر
ہیچ ہے در خاطرِ نازک خیالاں زندگی

جاؤ غالب کشورِ ہندوستاں کو چھوڑ کر
در نجف مرنا ہے بہتر، در صفاہاں زندگی​

 

[حسان خان]

ای به خلا و ملا خویِ تو هنگامه‌زا
با همه در گفتگو، بی همه با ماجرا

شاهدِ حُسنِ ترا در روشِ دلبری
طرّهٔ پُرخم صفات، مویِ میان ماسوا

دیده ورا‌ن را کند دیدِ تو بینش فزون
از نگهِ تیز رَو گشته نگه توتیا

آب نبخشی به زور، خونِ سکندر هدر
جان نپذیری به هیچ، نقدِ خضر ناروا

بزمِ ترا شمع و گل خستگیِ بوتراب
سازِ ترا زیر و بم واقعهٔ کربلا

نکبتیانِ ترا قافله بی آب و نان
نعمتیانِ ترا مائده بی‌اشتها

گرمیِ نبضِ کسی کز تو به دل داشت سوز
سوخته در مغزِ خاک ریشهٔ دار و گیا

مصرفِ زهرِ ستم داده به یادِ توام
سبز بوَد جایِ من در دهنِ اژدها

کم مشمر گریه‌ام زانکه به علمِ ازل
بوده درین جویِ آب گردشِ هفت آسیا

ساده ز علم و عمل مهرِ تو ورزیده‌ام
مستیِ ما پایدار، بادهٔ ما ناشتا

خلد به غالب سپار زانکه بدان روضه در
نیک بوَد عندلیب، خاصه نو آئین نوا​

ہے تیرا شوقِ ہنگامہ جو کرتا ہے جہاں برپا
وگرنہ حیثیت رکھتے ہیں کیا پیدا و ناپیدا

جمالِ شاہدِ رعنا، خمِ گیسوئے جانانہ
ہے تیری دلبری کے سامنے موئے میاں جیسا

بنایا دوربیں دیدہ وروں کو دید نے تیری
نگاہِ تیز رَو ان کی ہوئی ہے نگہِ سرمہ سا

ہیں زخمِ بوترابی شمع و گل اس بزم میں تیری
وقوعہ کربلا کا زیر و بم ہے سازِ محفل کا

ہوا خونِ سکندر جستجو میں آبِ حیواں کی
حیاتِ جاوداں پر لُٹ گیا مالِ خضر کیسا

جو ہیں معتوب تیرے ان کو روٹی ہے نہ پانی ہے
ملی ہیں نعمتیں بے بھوک، جن پر فضل ہے تیرا

نہ برگ و گل ترے عاشق کی تربت پر ہیں، ان کو تو
جلا کے خاک کر دیتا ہے سوزِ عاشقی اس کا

ہے اس میں زہرِ رنجوری کچھ ایسا، گر ڈسے اس کو
دہانِ اژدہا کو سبز کر دے زہر عاشق کا

بہ توفیقِ ازل، ایسا اثر ہے میرے نالے میں
کہ اس کے سیل سے گرداں ہے دورِ ہفت گردوں ہا

نہیں علم و عمل ہم میں مگر تیری محبت سے
ملی ہے مستیِ دائم، ہمارا عشق ہے پکا

ہے غالب خلد کے در پر اسے مت روک اے رضواں
پرندِ خوش نوا کوئی نہیں جنت میں اس جیسا​

 

[حسان خان]

ز من گرت نبوَد باور انتظار بیا
بهانه‌جوی مباش و ستیزه‌کار بیا

به یک دو شیوه ستم دل ‌نمی‌شود خرسند
به مرگِ من که به سامانِ روزگار بیا

بهانه‌جوست در الزامِ مدعی شوقت
یکی به رغمِ دلِ ناامیدوار بیا

هلاکِ شیوهٔ تمکین مخواه مستان را
عنان‌گسسته‌تر از بادِ نوبهار بیا

ز ما گسستی و با دیگران گرو بستی
بیا که عهدِ وفا نیست استوار بیا

وداع و وصل جداگانه لذتی دارد
هزار بار برو، صد هزار بار بیا

تو طفلِ ساده دل و هم‌نشین بدآموزست
جنازه گر نتوان دید، بر مزار بیا

فریب خوردهٔ نازم، چه‌ها نمی‌خواهم
یکی به پرسشِ جانِ امیدوار بیا

ز خویِ تست نهادِ شکیب نازک‌تر
بیا که دست و دلم می‌رود ز کار بیا

رواجِ صومعه هستی‌ست زینهار مرو
متاعِ میکده مستی‌ست هوشیار بیا

حصارِ عافیتی گر هوس کنی غالب
چو ما به حلقهٔ رندانِ خاکسار بیا

دکھا نہ اتنا خدارا تُو انتظار آ جا
نہ ہو ملاپ تو لڑنے کو ایک بار آ جا

دو ایک طورِ ستم سے بھرے نہ جی میرا
تو لے کے جور کا سامانِ روزگار آ جا

عدو ہے روکے تجھے پر کبھی خدا کے لیے
بِنا امیدِ دلِ ناامیدوار آ جا

اجاڑ شیوۂ تمکیں سے یوں نہ مستوں کو
ادھر بھی بن کے کبھی بادِ نوبہار آ جا

تُو مجھ سے توڑے کبھی، باندھے غیر سے ہے کبھی
لگے ہے پھر بھی ترا عہد استوار آ جا

وداع و وصل میں ہیں لذتیں جداگانہ
ہزار بار تُو جا صد ہزار بار آ جا

تُو سادہ دل ہے بہت اور رقیب بدآموز
نہ وقتِ مرگ گر آیا سرِ مزار آ جا

فریب خوردۂ غمزہ ہوں حسرتیں ہیں بہت
کبھی بہ پرسشِ جانِ امیدوار آ جا

ہے تیری خو سے، مری طبعِ صبر نازک تر
ہوس کا ہاتھ سے جاتا ہے اختیار آ جا

رواجِ صومعہ ہستی ہے واں نہ جا ہرگز
متاعِ میکدہ مستی ہے بے شمار آ جا

حصارِ امن اگر چاہیے تجھے غالب
درونِ حلقۂ رندانِ خاکسار آ جا​

 

[حسان خان]

دل‌ستانان بحلند، ارچه جفا نیز کنند
از وفایی که نکردند حیا نیز کنند

چون ببینند، بترسند و به یزدان گروند
رحم خود نیست که بر حالِ گدا نیز کنند

خسته تا جان ندهد، وعدهٔ دیدار دهند
عشوه خواهند که در کارِ قضا نیز کنند

خونِ ناکامیِ سی ساله هدر خواهد بود
مهر با ما اگر از بهرِ خدا نیز کنند

اندر آن روز که پرسش رود از هرچه گذشت
کاش با ما سخن از حسرتِ ما نیز کنند

از درختانِ خزان‌دیده نباشم کاینها
ناز بر تازگیِ برگ و نوا نیز کنند

نشوی رنجه ز رندان به صبوحی کاین قوم
نفسِ بادِ سحر غالیه‌سا نیز کنند

گفته باشی که ز ما خواهشِ دیدار خطاست
این خطایی‌ست که در روزِ جزا نیز کنند

حلقِ غالب نگر و دشنهٔ سعدی که سرود
خوبرویانِ جفا‌پیشه وفا نیز کنند

دل سِتاں یوں تو بہت جور و جفا کرتے ہیں
یاد آتی ہے جفا گر تو حیا کرتے ہیں

ترس کھاتے نہیں، کرتے ہیں خدا کے ڈر سے
رحم جو کچھ بھی وہ بر حالِ گدا کرتے ہیں

وعدہ دیدار کا کر کر کے جو جاں لیتے ہیں
ناز و انداز وہ در قدر و قضا کرتے ہیں

خونِ ناکامی مرا ہوتا ہے ضائع، جب بھی
مہربانی وہ کبھی بہرِ خدا کرتے ہیں

داد ناکردہ گناہوں کی وہ دیتے نہیں کیوں
جو گلہ کردہ گناہوں کا کیا کرتے ہیں

ان خزاں دیدہ درختوں سے نہیں ہوں میں، جو
ناز بر تازگیِ برگ و نوا کرتے ہیں

شیخ برہم نہ ہو رندوں سے، صبوحی سے یہ گر
نفسِ بادِ سحر غالیہ سا کرتے ہیں

تھی خطا خواہشِ دیدار اگر موسیٰ کی
حشر کے روز تو ہم سب یہ خطا کرتے ہیں

حلق غالب کا کٹا پڑھ کے سرودِ سعدی
"گاہے خوبانِ جفا گر بھی، وفا کرتے ہیں"​

 

[حسان خان]

دماغِ اهلِ فنا نشهٔ بلا دارد
به فرقم ارّه طلوعِ پرِ هما دارد

به وعده گاه خرامِ تو کرد نمناکنم
بیا که شوقم از آوارگی حیا دارد

کشادِ شستِ ادای تو دلنشینِ منست
اگر خدنگِ تو در دل نشست جا دارد

ز من مترس که ناگه به پیشِ قاضیِ حشر
هجومِ ناله لبم را ز ناله وا دارد

دلم فسرد، بیفزا به وعده ذوقِ وصال
چراغِ کشته همان شعله خون‌بها دارد

تپم ز رشک همانا به جستجوی کسی‌ست
که خور ز تابِ خود آتش به زیرِ پا دارد

پیِ عتاب همانا بهانه می‌طلبد
شکایتی که ز ما نیست هم به ما دارد

خوش‌ست دعویِ آرایشِ سر و دستار
ز جلوهٔ کفِ خاکی که نقشِ پا دارد

ز جورِ دستِ تهی ناله از نهادم جست
نی‌ای که برگ ندارد همان نوا دارد

ز سادگی رمد از حرفِ عشق و من به گمان
که دوست تجربه‌ای دارد، از کجا دارد

به خون تپیدنِ گل‌ها نشانِ یکرنگی‌ست
چمن عزایِ شهیدانِ کربلا دارد

فغان که رحم بدآموزِ یار شد غالب​

روا نداشت که بر ما ستم روا دارد​

دماغِ اہلِ فنا نشۂ بلا رکھے
نہیں کچھ ان کے لیے سایۂ ہما رکھے

خرام کرتا ہوا آ نہ وعدہ گاہ پہ یوں
کہ شوق میرا بہ آوارگی حیا رکھے

ہے دل نشیں ترا اندازِ تیر اندازی
لگے خدنگ جہاں بھی، وہاں وہ جا رکھے

جو پوچھے حال خدا حشر میں تو ضبط مرا
ہجومِ نالہ لبوں پر مرے رُکا رکھے

فزون وعدے سے کر ذوقِ وصل کو میرے
بجھے چراغ کا یک شعلہ خوں بہا رکھے

ہے جستجو میں کسی کی وگرنہ شمس کو یوں
نہ تابِ خود کبھی آتش بہ زیرِ پا رکھے

کروں نہ شکوہ تو ہوتی اسے شکایت ہے
بہانہ کرنے کا وہ کچھ نہ کچھ جفا، رکھے

کرے گی اور بھی دستار و سر کی آرائش
وہ خاکِ راہ کہ جو اس کا نقشِ پا رکھے

ہے میری باعثِ فریاد اک تہی دستی
نہ برگ و ساز رکھے نے جو، وہ نوا رکھے

گراں ہے حرفِ محبت اسے، گماں ہے مجھے
کہ تلخ تجربہ شاید وہ عشق کا رکھے

گلوں کے خوں میں تڑپنے سے ہے شبہ مجھ کو
کہ باغ زخمِ شہیدانِ کربلا رکھے

ہوا جو رحم بدآموزِ یار تو غالب
رہا نہ اس کو روا، جور وہ روا رکھے​

 

[حسان خان]

نقاب دار که آئینِ رهزنی دارد
جمالِ یوسفی و فرِ بهمنی دارد

وفای غیر گرش دل‌نشین شده‌ست چه غم
خوشم ز دوست که با دوست دشمنی دارد

چه ذوقِ رهروی آن را که خارخاری نیست
مرو به کعبه اگر راه ایمنی دارد

به دل‌فریبیِ من گرمِ بحث و سودِ منست
نگاهِ تو به زبانِ تو هم‌فنی دارد

به باده گر بوَدم میل شاعرم نه فقیه
سخن چه ننگ ز آلوده دامنی دارد

خوشم به بزم ز اکرامِ خویش و زین غافل
که می نمانده و ساقی فروتنی دارد

نباشدش سخنی کش توان به کاغذ برد
برو که خواجه گهر‌های معدنی دارد

بیاورید گر این جا بوَد زبان‌دانی
غریبِ شهر سخن‌های گفتنی دارد

مبارکست رفیق ار چنین بوَد غالب
ضیای نیرِ ما چشمِ روشنی دارد

نقاب دار کہ آئینِ رہزنی رکھے
جمالِ یوسفی و شانِ بہمنی رکھے

وفائے غیر ہوئی اس کی دلنشیں تو کیا
وہ باوفا سے بہرحال دشمنی رکھے

ہو راہِ کعبہ وہ کیسے جو خارخار نہ ہو
نہ راہرو ہوئی کوئی، رہ جو ایمنی رکھے

وہ دلفریبی کی مدحت کرے ہے، میں خوش ہوں
نظر سے اس کی زباں ایک ہم فنی رکھے

ہوں بادہ خوار تو شاعر ہوں میں، فقیہ نہیں
سخن میں ننگ نہ آلودہ دامنی رکھے

ہے بزم میں مری تعظیم اور لگے ہے مجھے
رہا نہ بادہ تو ساقی فروتنی رکھے

گہر سخن کے بکھیرے وہ کیسے کاغذ پر
جو خواجہ صرف گہر ہائے معدنی رکھے

زبان داں ہے یہاں کوئی تو بلاؤ اسے
غریبِ شہر سخن ہائے گفتنی رکھے

ملا ہے تجھ کو رفیقِ شفیق اک غالب
نواب نیرِ رخشاں کہ روشنی رکھے​

 

[سید شہزاد ناصر]

زبردست شراکت
شاد و آباد رہیں

 

[حسان خان]

می‌ربایم بوسه و عرضِ ندامت می‌کنم​

اختراعی چند در آدابِ صحبت می‌کنم​

​

ناتوانم، برنتابم صدمه، لیک از فرطِ آز​

تا درآویزد به من اظهارِ طاقت می‌کنم​

​

گویی از دشواریِ غم اندکی دانسته‌است​

می‌کُشد بی‌جرم و می‌داند مروت می‌کنم​

​

در تپش هر ذره از خاکم سویدایِ دل است​

هرچه از من رفت، هم بر خویش قسمت می‌کنم​

​

غافلم زان پیچ و تابِ غصه کز غم در دلست​

دل شگاف آهی به امّیدِ فراغت می‌کنم​

​

سنگ و خشت از مسجدِ ویرانه می‌آرم به شهر​

خانه‌ای در کویِ ترسایان عمارت می‌کنم​

​

کرده‌ام ایمانِ خود را دست‌مُزدِ خویشتن​

می‌تراشم پیکر از سنگ و عبادت می‌کنم​

​

چشمِ بد دور، التفاتی در خیال آورده‌ام​

هرچه دشمن می‌کند، با دوست نسبت می‌کنم​

​

دستگاهِ گلفشانی‌هایِ رحمت دیده‌ام​

خنده بر بی‌برگیِ توفیقِ طاعت می‌کنم​

​

زنگِ غم ز آئینهٔ دل جز به می نتوان زدود​

دردم از دهرست و با ساقی شکایت می‌کنم​

​

غالبم غالب، هم آئین برنتابم در سخن​

بزم برهم می‌زنم، چندانکه خلوت می‌کنم​

بوسہ لیں چپکے سے اور عرضِ ندامت ہم کریں
اختراع یوں ایک در آدابِ صحبت ہم کریں

تابِ‌غم ہے کچھ نہ، پر تجھ سے الجھنے کے لیے
باوجودِ لاغری اظہارِ طاقت ہم کریں

غم میں لاغر دیکھ کر کرتا تقاضا ہے کہ ہم
قتل ہو جائیں خموشی سے، مروت ہم کریں

ہے دلِ مضطر ہر اک ذرہ ہماری خاک کا
خاک میں مل کر بھی ہر دم تیری حاجت ہم کریں

پیچ و تابِ رنج سے غافل ہیں ایسے، روز و شب
گریہ و زاری بہ امیدِ فراغت ہم کریں

سنگ و خشتِ مسجدِ ویرانہ آتے ہیں لیے
کوئے ترسایاں میں تا اک گر عمارت ہم کریں

دست مزدوری ہماری بن گئی ہے اصلِ دیں
بت بنائیں ہاتھ سے، دل سے عبادت ہم کریں

التفاتِ یار کا دل میں تصور ہے نیا
کرتا جو کچھ ہے عدو، با یار نسبت ہم کریں

دست گاہِ گل فشانی ہائے رحمت دیکھ کر
خندہ بر بے برگیِ توفیقِ طاعت ہم کریں

زنگِ غم آئینۂ دل سے نہ جز مے چھٹ سکے
دیتا غم ہے چرخ، ساقی سے شکایت ہم کریں

نادرہ گفتار غالب ہو گیا خلوت نشیں
اس بِن اب رنگین کیسے بزمِ عشرت ہم کریں​

 

[حسان خان]

با من که عاشقم سخن از ننگ و نام چیست​

در امرِ خاص حجتِ دستورِ عام چیست

با دوست هر که باده به خلوت خورد مدام
داند که حور و کوثر و دارالسلام چیست

دل‌خستهٔ غمیم و بوَد می دوایِ ما
با خستگان حدیثِ حلال و حرام چیست

در روزِ تیره از شبِ تارم نماند بیم
چون صبح نیست خود چه شناسم که شام چیست

با خیلِ مور می‌رسی از ره خوش است فال
قاصد بگو کزان لبِ شیرین پیام چیست

گفتی قفس خوش است، توان بال و پر کشود
باری علاجِِ خستگیِ بندِ دام چیست

نیکی ز تست از تو نخواهیم مزدِ کار
ور خود بدیم کارِ توایم، انتقام چیست

غالب اگر نه خرقه و مصحف بهم فروخت
پرسد چرا که نرخِ میِ لعل فام چیست​

عاشق ہوں مجھ کو واسطۂ ننگ و نام کیا
در امرِ خاص حجتِ دستورِ عام کیا

پیتا ہے ساتھ یار کے خلوت میں جو کوئی
اس کو ہیں حور و کوثر و دارالسلام کیا

مے پی کے شیخ، غم کی دوا کر رہا ہوں میں
بیمارِ دل ہوں مجھ کو حلال و حرام کیا

تاریک دن ہے میرا، مجھے خوفِ شب ہو کیوں
جو جانتا سحر نہ ہو، اس کی ہے شام کیا

آتا ہے خیلِ مور کیوں قاصد کے ساتھ اک
شیریں لبوں نے اس کو دیا ہے پیام کیا

کھولوں تو بال و پر میں قفس میں، مگر بتا
کچھ ہے علاجِ خستگیِ بندِ دام کیا

ہم مانگتے بھلائی کا کوئی صلہ نہیں
لینا یہ پھر قصور کا ہے انتقام کیا

راضی نہ بیچنے پہ تُو غالب ہے دلق گر
مت پوچھ کہ ہے نرخِ مئے لعل فام کیا​

 

[الف عین]

شکریہ میاں، ای بک مٹیریل ہے یہ۔ مکمل ہو گئی کیا؟

 

[حسان خان]

شکریہ میاں، ای بک مٹیریل ہے یہ۔ مکمل ہو گئی کیا؟

نہیں، ابھی میں چند اور غزلیں شریک کروں گا۔

 

[حسان خان]

خاموشیِ ما گشت بدآموز بتان را
زین پیش وگرنه اثری بود فغان را

منت‌کشِ تاثیرِ وفائیم که آخر
این شیوه عیان ساخت عیارِ دگران را

در طبعِ بهار این همه آشفتگی از چیست
گویی که که دل از بیمِ تو خون گشته خزان را

مویی که برون نامده باشد چه نماید
بیهوده در اندامِ تو جستیم میان را

طاقت نتوانست به هنگامه طرف شد
دادیم به دستِ غمت از ناله عنان را

تا شاهدِ رازت به خموشی شده رسوا
چون پرده به رخسار فروهشت بیان را

در مشربِ بیدادِ تو خونم میِ ناب‌ست
کز ذوق به خمیازه درافگنده کمان را

بر طاعتیان فرخ و بر عشرتیان سهل
نازم شبِ آدینهٔ ماهِ رمضان را

اینک زده‌ام بالِ تقاضا ز دو مصرع
تا مژدهٔ معراج دهم سعیِ بیان را

زین سان که فرو رفته به دل پیر و جوان را
مژگانِ تو جوهر بوَد آئینهٔ جان را

واداشت سگِ کویِ تو زین حدنشناسی
در پایِ تو می‌خواستم افشاند روان را

بر تربتم از نخلِ قدت جلوه فرو بار
تا خاک کند نوبر ازان پای نشان را

جستیم چراغِ چمنِ خلد به مستی
در گردِ خرامِ تو ره افتاد گمان را

ای خاکِ درت قبلهٔ جان و دلِ غالب
کز فیضِ تو پیرایهٔ هستی‌ست جهان را

نا نامِ تو شیرینیِ جان داده به گفتن
در خویش فرو برده دل از مهر زبان را

بر امتِ تو دوزخِ جاوید حرامست
حاشا که شفاعت نکنی سوختگان را

خاموشی نے میری کیا سنگین بتاں کو
ورنہ تو رسائی تھی بہت آہ و فغاں کو

منت کشِ تاثیرِ وفا میں ہوں کہ اس کے
شیوے نے کیا فاش عیارِ دگراں کو

دیکھا جو بہاراں نے ترا حسنِ شگفتہ
آشفتہ ہوئی ایسی، کیا مات خزاں کو

وہ چیز اگر ہے بھی تو ہے بال سے پتلی
دیکھے کوئی کس طرح بھلا تیری میاں کو

تابِ غمِ الفت نہ رہی دل میں تو ڈالا
دستِ المِ یار میں نالے کی عناں کو

رسوا ہے خموشی سے ترا عاشقِ محرم
زنجیرِ بیاں اُس نے بنایا ہے بیاں کو

مے مشربِ بیداد میں ہے خوں کہ وہ ظالم
انگڑائی سے رکھتا ہے تنی اپنی کماں کو

زاہد کو مبارک ہے تو ہے رند کو بخشش
دی جمعہ کی یہ رات جو حق نے رمضاں کو

دو مصرعوں نے دی ہے مجھے پرواز کی طاقت
تا مژدۂ معراج ملے سعیِ بیاں کو

اتری ہے کچھ ایسی دلِ ہر پیر و جواں میں
مژگاں تری جوہر ہوئی آئینۂ جاں کو

بھونکا ہے سگِ کوچہ بہت راہ میں مجھ پر
قدموں پہ ترے جب بھی گیا دینے میں جاں کو

آ قبر پہ اے سروِ رواں میری خراماں
تا خاک مری چومے کفِ پا کے نشاں کو

ملتا ہے سراغِ چمنِ خلد بہ مستی
رفعت ملے از گردِ رہِ یار گماں کو

چوکھٹ ہے تری قبلۂ جان و دلِ غالب
دم سے ترے زیبائیِ ہستی ہے جہاں کو

کچھ ایسی ترے نام میں شیرینیِ جاں ہے
طاقت نہ رہی لب میں نہ جنبش ہے زباں کو

امت کے لیے دوزخِ جاوید نہیں ہے
امیدِ شفاعت ہے بہت سوختگاں کو​

 

[حسان خان]

از رشک کرد آنچه به من روزگار کرد​

در خستگی نشاطِ مرا دید، خوار کرد​

​

در دل همی ز بینشِ من کینه داشت چرخ​

چون دید کان نماند نهان، آشکار کرد​

​

بد کرد چو سپهر به من، گرچه من بدم​

باید بدین حساب ز نیکان شمار کرد​

​

لنگر گسست صرصر و کشتی شکست موج​

دانا خورد دریغ که نادان چه کار کرد​

​

ازبسکه در کشاکشم از کار رفت دست​

بندِ مرا گسستنِ بند استوار کرد​

​

عمری به تیرگی بسر آورده‌ام که مرگ​

شادم به روشناییِ شمعِ مزار کرد​

​

تا می به رغمِ من فتد از دستِ من به خاک​

افراطِ شوق دستِ مرا رعشه دار کرد​

​

کوته‌نظر حکیم که گفتی هر آینه​

نتوان فزون ز حوصله جبر اختیار کرد​

​

نومیدی از تو کفر و تو راضی نه‌ای به کفر​

نومیدیَم دگر به تو امیدوار کرد​

​

غالب که چرخ را به نوا داشت در سماع​

امشب غزل سرود و مرا بی‌قرار کرد​

کرتا ہے رشک سے، جو کرے روزگار ہے
خوش دکھ میں دیکھ کے مجھے، کر دیوے خوار ہے

پہلے کرے تھا چھپ کے غضب مجھ پر آسماں
کھل کے کرے ہے، راز جو اب آشکار ہے

اچھوں کے ساتھ کرتا برائی ہے آسماں
نیکوں میں اس حساب سے میرا شمار ہے

کشتی کو توڑا موج نے، لنگر کو باد نے
طوفاں یہ کیسا اے فلکِ کینہ دار ہے

چاہا تھا جتنا توڑنا، یہ بندِ زندگی
اتنا ہی کشمکش نے کیا استوار ہے

گو تیرگی میں عمر کٹی، بعدِ مرگ پر
امیدِ روشنائیِ شمعِ مزار ہے

لی ہاتھوں ہاتھ، پھر بھی گری مے زمین پر
فرطِ طلب نے مجھ کو کیا رعشہ دار ہے

ہے وہ حکیم دردِ محبت سے بے خبر
پوچھے جو، کیوں نہ دل پہ تجھے اختیار ہے

نومیدی کفر، کفر کرے ناپسند تُو
بس اس لیے ہی دل ہوا امیدوار ہے

غالب نہ سن کے وجد میں کیوں آئے آسماں
تیری غزل میں دردِ دلِ بے قرار ہے​

 

[حسان خان]

نهم جبین به درش، آستان بگرداند​

نشیمنش به سرِ ره عنان بگرداند​

​

اگر شفاعتِ من در تصورش گذرد​

به بزمِ انس رخ از همدمان بگرداند​

​

به بزمِ باده به ساقی‌گری ازو چه عجب​

که پیرِ صومعه را در میان بگرداند​

​

اگر نه مائلِ بوسِ لبِ خودست چرا​

به لب چو تشنه دمادم زبان بگرداند​

​

به بندِ دامِ بلایِ تو صعوه را گردون​

هما به گردِ سرِ آشیان بگرداند​

​

چو غمزهٔ تو فسونِ اثر فروخواند​

بلایِ راهزن از کاروان بگرداند​

​

بهار را ز رخت تا چه رنگ در نظرست​

که دمبدم ورقِ ارغوان بگرداند​

​

تو نالی از خلهٔ خار و ننگری که سپهر​

سرِ حسینِ علی بر سنان بگرداند​

​

برو به شادی و اندوه دل منه که قضا​

چو قرعه بر نمطِ امتحان بگرداند​

​

یزید را به بساطِ خلیفه بنشاند​

کلیم را به لباسِ شبا‌ن بگرداند​

​

اگر به باغ ز کلکم سخن رود غالب​

نسیم رویِ گل از باغبان بگرداند​

چلو ہے ٹھیک، نہ کوئی بر آستاں ہووے
میں رہ نشیں ہوں، ترا اس میں کیا زیاں ہووے

گماں اگر ہو کہ مجھ سے کریں گے ہمدردی
وہ بزمِ انس میں برہم بہ ہمدماں ہووے

عجب نہیں، جو تُو ساقی گری کرے آ کر
کہ شیخِ صومعہ رندوں کے درمیاں ہووے

نہیں ہے مائلِ بوسہ اگر، بتا پھر کیوں
لبوں کے گرد یوں ہر دم تری زباں ہووے

پرند دام میں دیکھے اگر ہما بھی ترے
وہاں بنانے کا شائق وہ آشیاں ہووے

فسونِ غمزہ کرے، نازِ حسن گر تیرا
خطر سے راہ کے محفوظ کارواں ہووے

بہار دیکھے اگر آب و رنگِ رخ تیرا
نہ مطمئن بہ بنفشہ و ارغواں ہووے

خلش سے خار کی روتا ہے، دیکھ تو کیسے
سرِ حسینِ علی بر سرِ سناں ہووے

نہ فکرِ شادی و اندوہ کر، یہ دیکھ کہ جب
قضا و قدر کو منظور امتحاں ہووے

ملے یزید کو پوشاک اک خلیفہ کی
کلیم کے لیے پر جامۂ شباں ہووے

وہ دیکھے جب تری رنگینیِ سخن غالب
خجل بہ رنگِ گل و لالہ، باغباں ہووے​

 

[حسان خان]

ای موجِ گل، نویدِ تماشایِ کیستی​

انگارهٔ مثالِ سراپایِ کیستی​

​

بیهوده نیست سعیِ صبا در دیارِ ما​

ای بویِ گل، پیامِ تمنایِ کیستی​

​

خون گشتم از تو، باغ و بهارِ که بوده‌ای​

کشتی مرا به غمزه، مسیحایِ کیستی​

​

یادش بخیر، تا چه قدر سبز بوده‌ای​

ای طرفِ جویبارِ چمن، جایِ کیستی​

​

از خاک غرقهٔ کفِ خونی دمیده‌ای​

ای داغِ لاله، نقشِ سویدایِ کیستی​

​

نشنیده لذتِ تو فرو می‌رود به دل​

ای حرف، محوِ لعلِ شکرخایِ کیستی​

​

با نوبهار این همه سامانِ ناز نیست​

فهرستِ کارخانهٔ یغمایِ کیستی​

​

در شوخیِ تو چاشنیِ پَرفشانی است​

بی‌پرده صیدِ دامِ تپش‌هایِ کیستی​

​

از هیچ نقش غیرِ نکویی ندیده‌ای​

ای دیده، محوِ چهرهٔ زیبایِ کیستی​

​

غالب نوایِ کلکِ تو دل می‌برد ز دست​

تا پرده سنجِ شیوهٔ انشایِ کیستی​

اے رنگِ گل نویدِ تماشا ہے کس کا تو
انگارۂ جمال دکھاتا ہے کس کا تو

لائی صبا جو ساتھ ہے تجھ کو بہار میں
اے عطرِ گل پیامِ تمنا ہے کس کا تو

کرتا ہے خونِ دل جو مرا ناز سے، بتا
باغ و بہار کس کا، مسیحا ہے کس کا تو

شاداب و سبز اتنا جو ہے، اے کنارِ جُو
خود کو مقامِ سیر بناتا ہے کس کا تو

نکلا ہے تُو جو غرقۂ خوں خاک سے، بتا
اے داغِ لالہ نقشِ سویدا ہے کس کا تو

لذت ہوئی ہے دل نشیں تیری بِنا سنے
اے حرف محوِ لعلِ شکر خا ہے کس کا تو

ہوتا نہیں بہار میں بھی اس قدر متاع
سامانِ کارخانۂ یغما ہے کس کا تو

شوخی میں تیری چاشنیِ اضطراب ہے
بے پردہ صیدِ دامِ تپش ہا ہے کس کا تو

آتا سوائے حسن نہیں کچھ نظر جو اب
اے دیدہ محوِ چہرۂ زیبا ہے کس کا تو

غالب نوائے کلک جو ایسی ہے دلربا
نغمہ سرائے شیوۂ انشا ہے کس کا تو​

 

[حسان خان]

هم‌نشین، جانِ من و جانِ تو این انگیز، هی​

سینهٔ از ذوقِ آزارِ منش لبریز، هی​

​

غیر، دانم، لذتِ ذوقِ نگه دانسته است​

کز پیِ قتلم به دستش داد تیغِ تیز، هی​

​

می‌چکد خونم، رگِ ابرست آن فتراک، های​

می‌تپد خاکم، رمِ بادست آن شبدیز، هی​

​

بر سرِ کویِ تو بی‌خود گشتنم از ضعف نیست​

کشتهٔ رشکم، نیارم دید خود را نیز، هی​

​

ننگ باشد چشم بر ساطور و خنجر دوختن​

غنچه آسا سینه‌ای خواهم جراحت خیز، هی​

​

تیشه را نازم که بر فرهاد آسان کرد مرگ​

خنجرِ شیرویه و جانِ دادنِ پرویز، هی​

​

غمزه را زان گوشهٔ ابرو کشادِ دیگرست​

آن خرامِ توسن و این جنبشِ مهمیز، هی​

​

گفتم آری رونقِ بازارِ کسریٰ بشکنی​

گرم کردی در جهان هنگامهٔ چنگیز، هی​

​

غالب از خاکِ کدورت خیزِ هندم دل گرفت​

اصفهان، هی، یزد، هی، شیراز، هی، تبریز، هی​

دوستو دیکھو وہ دلبر کیسا فتنہ خیز ہے
ذوقِ جاں سوزی سے کتنا اس کا دل لبریز ہے

لذتِ نظارہ میری دیکھ کر، اس کو عدو
قتل کرنے کے لیے اک تیغ دیتا تیز ہے

خون ٹپکاتا مرا ہے گرد میں فتراک اک
خاک کو میری اڑاتا ایک اسپِ تیز ہے

رشک نے بے خود کیا ہے، ناتوانی نے نہیں
دیکھنا خود کو ترے کوچے میں رشک انگیز ہے

حاجتِ شمشیر و خنجر بات رسوائی کی ہے
صورتِ غنچہ، مرا سینہ جراحت خیز ہے

کوہکن کی موت تیشے سے ہوئی آساں مگر
مرنا مشکل تیغِ قاتل سے تجھے پرویز ہے

جنبشِ ابرو سے ہوتا ہے سبک غمزہ بہت
غمزہ توسن ہے ترا، ابرو اگر مہمیز ہے

کیا ہوئی نوشیرواں کی رونقِ بازار اب
کیسا دنیا میں یہ اک ہنگامۂ چنگیز ہے

چھوڑ یہ غالب کدورت ہند کی اور چل جہاں
اصفہاں ہے، یزد ہے، شیراز ہے، تبریز ہے​

 

[حسان خان]

گر چنین نازِ تو آمادهٔ یغما ماند
به سکندر نرسد هرچه ز دارا ماند

دل و دینی به بهایِ تو فرستم حاشا
وام گیر آنچه ز بیعانهٔ سودا ماند

هم به سودایِ تو خورشید پرستم آری
دل ز مجنون برد آهو که به لیلا ماند

با وجودِ تو دم از جلوه گری نتوان زد
در گلستانِ تو طاؤس به عنقا ماند

شکوهٔ دوست ز دشمن نتوانم پوشید
گر غمِ هجر چنین حوصله فرسا ماند

سازِ آوازهٔ بدنامیِ رهزن شدن است
آه از آن خسته که از پویه به ره وا ماند

بنده‌ای را که به فرمانِ خدا راه رود
نگذارند که در بندِ زلیخا ماند

مه به باغ از افقِ سرو شبی کرد طلوع
سرو گفتند و بدان ماه سراپا ماند

بعدِ صد شکوه به یک عذر تسلی نشوم
کاین چنین مهر ز سردی به مدارا ماند

در بغل دشنه نهان ساخته غالب امروز
مگذارید که ماتم زده تنها ماند​

تو اگر ناز سے آمادۂ یغما ہووے
تیرے پاؤں کے تلے دولتِ دارا ہووے

دل و دیں جب دیے قیمت میں تو ہنس کے بولا
کچھ بھی کافی نہ یہ بیعانۂ سودا ہووے

مجھ کو خورشید ہے چہرا ترا، چشمِ آہو
جیسے مجنوں کے لیے دیدۂ لیلیٰ ہووے

تو ہے موجود مگر جلوے سے محروم ہوں میں
وائے گلشن جہاں طاؤس بھی عنقا ہووے

شکوۂ یار کو دشمن سے چھپائیں کیسے
یوں غمِ ہجر اگر حوصلہ فرسا ہووے

سازِ آوازۂ بدنامیِ رہزن ہے وہ
راہرو تھک کے جو اک راہ میں بیٹھا ہووے

بندہ چلتا ہے جو فرمانِ خداوندی پر
وہ کبھی قید نہ در بندِ زلیخا ہووے

چاند نکلا افقِ سرو سے ہے باغ میں یوں
بزم میں جیسے کوئی ماہ سراپا ہووے

بعدِ صد شکوہ بہ یک عذر تسلی نہ ہوئی
سرد مہری کا تری یوں نہ مداوا ہووے

آج غالب جو ہے پہلو میں چھپائے دشنہ
دیکھنا یہ نہ کہیں غم زدہ تنہا ہووے​

 

[حسان خان]

تیغ از نیام بیهده بیرون نکرده کس
ما را به هیچ کشته و ممنون نکرده کس

فرصت ز دست رفته و حسرت فشرده پای
کار از دوا گذشته و افسون نکرده کس

داغم ز عاشقان که ستم‌هایِ دوست را
نسبت به مهربانیِ گردون نکرده کس

یا پیش ازین بلایِ جگر تشنگی نبود
یا چون من التفات به جیحون نکرده کس

یا رب به زاهدان چه دهی خلد رایگان
جورِ بتان ندیده و دل خون نکرده کس

جان دادن و به کام رسیدن ز ما، ولی
آه از بهایِ بوسه که افزون نکرده کس

شرمندهٔ دلیم و رضا جویِ قاتلیم
ما چون کنیم چارهٔ خود، چون نکرده کس

پیچد به خود ز وحشتِ من پیش بینِ من
تشبیهِ من هنوز به مجنون نکرده کس

گیرد مرا به پرسشِ بی‌رنگیِ سرشک
گویی حسابِ اشکِ جگرگون نکرده کس

غالب ز حسرتی چه سرائی که در غزل
چون او تلاشِ معنی و مضمون نکرده کس​

خنجر کبھی نیام سے بیروں کرے کوئی
چھلنی بنا کے دل ہمیں ممنوں کرے کوئی

فرصت ز دست رفتہ و حسرت شکستہ پا
گذرا دوا سے ہے مرض، افسوں کرے کوئی

موزوں ہو، گر بجائے گلہ، جورِ یار کی
نسبت بہ مہربانیِ گردوں کرے کوئی

لب تشنگی کا دعویٰ اگر ہے، مری طرح
جرعے سے خشک قلزمِ جیحوں کرے کوئی

ہے مستحقِ کوثر و حور و قصور گر
سہوے ستم بتوں کے، جگر خوں کرے کوئی

کر کے فدا لبوں پہ سر و جان و دین و دل
کچھ بھی بہائے بوسہ نہ افزوں کرے کوئی

مقتل میں سب کے سب ہیں رضا جوئے قاتلاں
ہو بھی اگر، تو چارۂ جاں کیوں کرے کوئی

وحشت کی داد میری وہ دیتا نہیں ذرا
گو اپنا حال مجھ سا نہ مجنوں کرے کوئی

بے رنگ ہیں سرشک، بتا کس طرح انہیں
ہو جب نہ خوں بدن میں، جگر گوں کرے کوئی

غالب عمیق تو ہے ولے مثلِ حسرتی
کیسے تلاشِ معنی و مضموں کرے کوئی​

 

[حسان خان]

طاق شد طاقت ز عشقت بر کرا‌ن خواهم شدن​

مهربان شو، ورنه بر خود مهربان خواهم شدن​

​

خار و خس هرگه در آتش سوخت، آتش می‌شود​

مُردم از ذوقِ لبت چندان که جان خواهم شدن​

​

محو گشتم در تغافل برنتابم التفات​

گر به چشمم جا دهی خوابِ گران خواهم شدن​

​

آبم از شرمِ وفا و از خودم پا در گِل است​

تا نه پنداری که از کویت روان خواهم شدن​

​

پیشِ خود بسیارم و بسیار مشتاقِ توام​

تا کجا صرفِ گدازِ امتحان خواهم شدن​

​

گرم باد از نغمه بزمِ دعوتِ بالِ هما​

سازِ آوازِ شکستِ استخوان خواهم شدن​

​

با هوس خویش است حُسن و از وفا بیگانه است​

مهر کم کن، ورنه بر خود بدگمان خواهم شدن​

​

بسکه فکرِ معنیِ نازک همی‌کاهد مرا​

شاهدِ اندیشه را مویِ میان خواهم شدن​

​

لذتِ زخمم چو خون غالب در اعضا می‌دود​

رنج اگر این است راحت را ضمان خواهم شدن​

دردِ الفت سے بہت جب ناتواں ہوتا ہوں میں
ترک کر کے عشق، خود پر مہرباں ہوتا ہوں میں

آگ بن جاتا ہے خود ہی جل کے تنکا آگ میں
جاں فزا بنتا ہوں، جب بھی جاں فشاں ہوتا ہوں میں

محو ایسا ہوں ترے طرزِ تغافل میں کہ جب
ہو توجہ بھی تو در خوابِ گراں ہوتا ہوں میں

میں ہوا شرمِ وفا سے پانی پانی اور تجھے
یہ گماں ہے تیرے کوچے سے رواں ہوتا ہوں میں

ہوں ترا مشتاق لیکن شوق کی گرمی سے کیوں
اس قدر صرفِ گدازِ امتحاں ہوتا ہوں میں

گرم نغمے سے ہے بزمِ دعوتِ بالِ ہما
سازِ آوازِ شکستِ استخواں ہوتا ہوں میں

حسن بے گانہ وفا سے ہے، ہوس کا آشنا
ملتفت ہوتا ہے تُو جب، بدگماں ہوتا ہوں میں

ہو کے فکرِ معنیِ نازک سے لاغر اس قدر
شاہدِ اندیشہ کا موئے میاں ہوتا ہوں میں

لذتِ غم شکلِ خوں دوڑے ہے غالب تن میں جب
رنج سے غمگیں نہ ہرگز یک زماں ہوتا ہوں میں​